Γεννήθηκε το 1296 στην Κωνσταντινούπολη από αριστοκρατική γενιά. Ο πατέρας του, που είχε ανώτερο αξίωμα, εξασκούσε τη νοερά προσευχή ("Κύριε Ιησού Χριστέ Υιέ και Λόγε του Θεού ελέησόν με") και αυτή την αγωγή έδωσε και στα παιδιά του. Ήταν Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης και τιμάται ως ένας από τους σημαντικότερους Αγίους της Ορθόδοξης Εκκλησίας, το δε θεολογικό του έργο θεωρείται ως η βάση για την ελληνική θεολογική παραγωγή των τελευταίων 7 αιώνων.
Φωτός λαμπρόν κήρυκα νυν όντως μέγαν,
Πηγή φάους άδυτον άγει προς φέγγος.
Ι. Η ζωή του
Ο Γρηγόριος γεννήθηκε το 1296 στην Κωνσταντινούπολη από αριστοκρατική γενιά. Ο πατέρας του, που είχε ανώτερο αξίωμα, εξασκούσε τη νοερά προσευχή και αυτή την αγωγή έδωσε και στα παιδιά του. Η ευφυΐα και η επιμελημένη αγωγή που έλαβε ο Γρηγόριος από τον Θεόδωρο Μετοχίτη, έκαμαν τον αυτοκράτορα Ανδρόνικο Β΄ να τον προορίζει για υψηλά αξιώματα. Ο ίδιος όμως ο Γρηγόριος αδιαφορούσε για την κοσμική δόξα. Μετά το θάνατο του πατέρα του έπεισε τη μητέρα και τα αδέλφια του ότι πρέπει να στραφούν στη μοναχική ζωή, κι ο ίδιος εγκατέλειψε την Κωνσταντινούπολη και κινήθηκε πρώτα προς το Παπίκιον Όρος της Θράκης και τελικά προς τον Άθωνα, όπου και ασκήθηκε στην νοερά προσευχή. Το 1335 εμφανίστηκε για πρώτη φορά με τους δύο αποδεικτικούς λόγους του «Περί εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύματος», με τους οποίους ήλθε σε σύγκρουση με τον Βαρλαάμ τον Καλαβρό, ο οποίος δίδασκε πως ο άνθρωπος δεν μπορεί να γνωρίσει το Θεό, κι ακόμα περισσότερο δεν μπορεί να ενωθεί μαζί Του. Κατά τα λεγόμενα του Βαρλαάμ, ο Θεός είναι «κλειστός στον εαυτό του» και δεν μπορεί να ενωθεί με τους ανθρώπους. Επομένως, οι «ησυχαστές», οι μοναχοί δηλαδή εκείνοι που έλεγαν ότι μπορεί ο άνθρωπος, αν έχει καθαρή καρδιά και αν συγκεντρωθεί στην «καρδιακή προσευχή» (το «Κύριε Ιησού Χριστέ, Υιέ Θεού, ελέησόν με»), να ενωθεί με το Θεό και να φωτισθεί και να δει το Άκτιστο φως, ασχέτως της μόρφωσής του, δεν ήταν Ορθόδοξοι αλλά «μεσσαλιανιστές» και «ομφαλόψυχοι». Μετά από αυτές τις τοποθετήσεις του Βαρλαάμ, ο Παλαμάς εγκαταστάθηκε στη Θεσσαλονίκη από όπου και άρχισε τον αγώνα «υπέρ των Ιερώς ησυχαζόντων», δηλ. αυτών που ασκούσαν τον ησυχασμό, συγγράφοντας μάλιστα και τους ομώνυμους λόγους του. Η θέση του, που αποτελεί την επιτομή της Ορθόδοξης ησυχαστικής παράδοσης, ήταν ότι «ο Θεός υπάρχει κατά δύο τρόπους. Κατά την ουσία Του και κατά τις Θείες και άκτιστες Ενέργειές Του. Ο άνθρωπος δεν μπορεί να γνωρίσει τον Θεό κατά την ουσία Του. Μπορεί όμως να γνωρίσει και να ενωθεί μαζί Του, μέσα από τις Θείες και άκτιστες Ενέργειές Του». Παλαμάς και Βαρλαάμ ήρθαν σε αντιπαράθεση και διάφορες μορφές του πνεύματος, αλλά και της εξουσίας της εποχής συντάχθηκαν με τον καθένα. Η κατάσταση αυτή ονομάστηκε ησυχαστική έριδα.
ΔΕΙΤΕ ΕΠΙΣΗΣ:
ΙΙ. Περιεχόμενο της σύγκρουσης
Το πρόβλημα, πού τέθηκε με την παρέμβαση του Βαρλαάμ, ήταν, αν η θεραπεία του νου (κάθαρση) γίνεται μέσω της ασκήσεως και της νοεράς ευχής (φωτισμού) ή μέσω της φιλοσοφίας (διανοητικού στοχασμού). Έτσι όμως ετέθη στην πράξη το πρόβλημα της σχέσεως της «θείας» προς την «έξω» ή «θύραθεν» σοφία. Ο Παλαμάς διέκρινε -πατερικά- δύο σοφίες: τη θεία και την έξω, σαφώς διακρινόμενες μεταξύ τους, διότι χρησιμοποιούν διαφορετικό καθεμιά χώρο (καρδία-εγκέφαλος). Την «σοφία του αιώνος τούτου» (Α' Κορ.2,6) ο ησυχαστής αντικαθιστά στη θεολόγηση με τη σοφία του Θεού, πού προϋποθέτει την ενεργό παρουσία της ακτίστου ενεργείας του Θεού στην καρδιά του πιστού. «Τη γαρ φυσική ταύτη η έξω παιδεία βοηθεί, πνευματική δε ουδέποτε γένοιτ’αν, ει μη μετά της πίστεως και τη του Θεού συγγένοιτο αγάπη, μάλλον δε, ει μη προς της αγάπης και της εξ αυτής εγγινομένης χάριτος αναγεννηθείη και άλλη παρά την προτέραν γένοιτο, κοινή τε και θεοειδής, αγνή, ειρηνική, επιεικής, ήτις δη και άνωθεν σοφία (Ιακ. 3, 17) και Θεού σοφία (Α' Κορ. 1, 21.24. 2, 7) κατονομάζεται, και ως πνευματική πως, άτε τη του Πνεύματος υποτεταγμένη σοφία, τα του Πνεύματος χαρίσματα και γινώσκει και αποδέχεται. Η δε μη τοιαύτη κάτωθεν, ψυχική, δαιμονιώδης (Ιακ. 3, 15), καθάπερ ο των αποστόλων αδελφόθεος λέγει, διό και τα του Πνεύματος ου προσίεται, κατά το γεγραμμένον» (Υπέρ των ι. Ησυχ. τριάς Α', 9, 1). Η Αποκάλυψη του Θεού δεν μπορεί να γίνει αντικείμενο της διανοίας του ανθρώπου, διότι υπερβαίνει κάθε κατάληψη. Γι’αυτό η παιδεία και η φιλοσοφία δεν συνιστούν προϋπόθεση της θεογνωσίας. Στη δυτική θεολογική παράδοση ισχύει το credo, ut intelligam (Αυγουστίνος). Κατά την άποψη αυτή προχωρεί κανείς με την πίστη, μέσω της φιλοσοφίας και της Γραφής, στη λογική σύλληψη της αποκαλύψεως. H προτεραιότητα δίνεται στη διάνοια, όχι μόνο στη φυσική, αλλά και στην υπερφυσική γνώση. Για τον ορθόδοξο-ησυχαστή η «έξω» σοφία ως προς την Θεογνωσία είναι μέγεθος αδιάφορο. Γι' αυτό η θέωση είναι υπόθεση κοινή εγγραμμάτων και αγραμμάτων (π.χ. Μ. Βασίλειος-Μ. Αντώνιος).
ΙΙΙ. Εξέλιξη της υπόθεσης
Τρεις μεγάλες τοπικές σύνοδοι που έγιναν στην Κωνσταντινούπολη τα έτη 1341, 1347 και 1351 επεκύρωσαν τις Θέσεις του Παλαμά ως ορθόδοξες, δικαιώνοντας τους ησυχαστές. Παράλληλα καταδίκασαν τον Βαρλαάμ και τους οπαδούς του, το μοναχό Γρηγόριο Ακίνδυνο και τον φιλόσοφο Νικηφόρο Γρηγορά. Όμως, λόγω της ταραγμένης πολιτικής κατάστασης, ο πατριάρχης Ιωάννης Καλέκας δίωξε τον Γρηγόριο ο οποίος συνελήφθη, κλείστηκε διαδοχικά σε μοναστήρια και τέλος φυλακίστηκε στις φυλακές των ανακτόρων (1343), όπου παρέμεινε έγκλειστος για 4 χρόνια. Το 1347 δικαιώθηκε οριστικά και εξελέγη Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης.
IV. Τα τελευταία χρόνια
 |
| Η λειψανοθήκη του αγίου στον Μητροπολιτικό Ναό αγίου Γρηγορίου του Παλαμά στη Θεσσαλονίκη. ΚΛΙΚ για μεγέθυνση |
Η κατοχή της Θεσσαλονίκης από τους Ζηλωτές δεν επέτρεψε στον Παλαμά να εγκατασταθεί σ’ αυτήν, παρά μόνο το 1350. Γρήγορα όμως αναγκάστηκε να αναμειχθεί στις συγκρούσεις Καντακουζηνού-Παλαιολόγου και σε κάποιο ταξίδι του προς την Κωνσταντινούπολη συνελήφθη από τους Τούρκους, οι οποίοι απαίτησαν να πληρωθούν μεγάλα ποσά ως λύτρα, για να απελευθερωθεί. Μετά την απελευθέρωσή του, το 1355, και μέχρι το θάνατό του από ασθένεια στις 14 Νοεμβρίου του 1359, σε ηλικία 63 ετών, παρέμεινε στη Θεσσαλονίκη όπου και αφοσιώθηκε στην άσκηση των ποιμαντικών του καθηκόντων.
V. Η πρόσληψη του Γρηγόριου Παλαμά από την Ορθόδοξη θεολογία
 |
| Γρηγόριος Παλαμάς (1296-1359) ΚΛΙΚ για μεγέθυνση |
1. Από το 1453 έως τον 19ο αιώνα
Από τα πρώτα χρόνια της Τουρκοκρατίας αποσιωπάται πλήρως από τα διάφορα επίσημα θεολογικά, αλλά και από τα εκλαϊκευτικά ή ποιμαντικά κείμενα των Ορθοδόξων. Οι Νικηφόρος Θεοτόκης, Ηλίας Μηνιάτης και Μελέτιος Πηγάς δεν τον αναφέρουν καθόλου στις ομιλίες τους για την Β' Κυριακή των νηστειών της Μεγάλης Τεσσαρακοστής(ημέρα λειτουργικής μνήμης του Παλαμά). Άγνοια πλήρης υπάρχει σχετικά με τη σκέψη του στην Ορθόδοξη Ρωσία, αλλά ελληνόφωνοι ορθόδοξοι συνιστούν αξαιρέσεις: Μαξιμος Γραικός, Γαβριήλ Σεβήρος, Μητροφάνης Κριτόπουλος, Νικόδημος Μεταξάς, Νεκτάριος Ιεροσολύμων, Γεράσιμος Βλάχος ο Κρης, Δοσίθεος Β΄ Ιεροσολύμων, Βικέντιος Δαμοδός, Ευγένιος Βούλγαρης,Αθανάσιος ο Πάριος, Άγιος Μακάριος Νοταράς και Νικόδημος ο Αγιορείτης. Οι Δοσίθεος Β΄ Ιεροσολύμων και Νικόδημος Μεταξάς αποπειρώνται να να εκδόσουν τα Παλαμικά έργα, όπως και ο Νικόδημος ο Αγιορείτης. Η αναστολή δε οφείλεται στην δράση της λατινικής προπαγάνδας. Τελικά έργα του Παλαμά θα συμπεριληφθούν στην Φιλοκαλία του αγίου Νικόδημου Αγιορείτη και προηγουμένως στην έκδοση αποσπασματικών έργων από τον Νικόδημο Μεταξά και τον Αθανάσιο Πάριο.
2. Στον 20ο αιώνα
Η Ελλαδική ακαδημαϊκή ορθόδοξη θεολογία αν δεν αγνοεί ασκεί έντονη κριτική στην θεολογική σκέψη του Παλαμά. Ο Πατρολόγος Δημήτριος Μπαλάνος χαρακτηρίζει τον ησυχασμό ως μια ανώφελη ή άσκοπη έριδα ζήτημα που ερχόταν σε σύγκρουση με την ημετέρν λογικήν. Ο Παναγιώτης Τρεμπέλας στην Δογματική του δεν έκανε καμία αναφορά στον Παλαμά, ενώ στην δύση του βίου του έγραψε μελέτη για την σχέση του μυστικισμού με την αποφατική και καταφατική θεολογία. Για τον βιβλικό θεολόγο Σάββα Αγουρίδη ο Παλαμισμός δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια βυζαντινή νεοπλατωνική θεολογία, ενώ η διάκριση μεταξύ ουσίας και ενεργειών ήταν αποτέλεσμα την απόπειρας εκμηδένισης της σημασίας της κτιστής δημιουργίας έναντι της Αναγέννησης και του δυτικού ανθρωπισμού. Ο Παλαμάς για τον Αγουρίδη επεξεργάστηκε την θεολογία των ακτίστων ενεργειών για να ξεφύγει από την σκληρή πραγματικότητα της εποχής του. Όσον αφορά τους νεοπαλαμιστές Ρώσους θεολόγους αλλά και τους Ελλαδίτες ομοδόξους του επιχειρούν, κατά τον Αγουρίδη, μια ελιτίστικη κίνηση μοναστικών κύκλων και ως ατομοκεντρική φυγή από την ιστορική πραγματικότητα.
3. Η θέση του Γρηγορίου Παλαμά στην Ρωσική θεολογική σκέψη
Αν και η ρωσική ακαδημαϊκή θεολογική σκέψη μέχρι τον 19ο αιώνα δεν απέδιδε την δέουσα σημασία στον Παλαμά, οι Ρώσοι θεολόγοι της διασποράς θα επαναφέρουν δυναμικά στο προσκήνιο την θεολογία του. Τα έργα του Παλαμά αρχίζουν να γίνονται γνωστά στην Δύση στην διάρκεια του 20ου αιώνος, χάρις στους Ρώσους θεολόγους της Διασποράς, οι οποίοι μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση εγκαθίστανται στην Δύση και κυρίως στην Γαλλία. Κύριοι εκπρόσωποι αυτής της στροφής είναι Βλαδίμηρος Λόσσκυ και Ιωάννης Μάγεντορφ.
VΙ. Η πρόσληψη του Γρηγορίου Παλαμά από τη δυτική θεολογική σκέψη
1. Από το 1453 έως τον 19ο αιώνα
Οι Ρωμαιοκαθολικοί μισσιονάριοι που δρουν στην Ανατολή ασκούν δριμεία κριτική σε βάρος του Παλαμά: ο Ιησουίτης Φραγκίσκος Ριχάρδος εκδίδει σε ελληνική μετάφραση το έργο του Τάργα της πίστεως της Ρωμαϊκής Εκκλησίας εις την διαφεύνδευσιν της ορθοδοξίας όπου κατηγορεί επί αιρέσει τον Παλαμά. Καλεί τους Ορθοδόξους να καύσουν ταΤριώδια μαζί με την ακολουθία του Παλαμά. Η Σκοτοδίνη του Γεράσιμου Βλάχου ήταν η απάντηση στην αντιπαλαμική αυτή πολεμική. Το 1635 ο D. Petau αποκαλεί την διδασκαλία του Παλαμά redicula dogmata, ενώ μαζί του συμφωνούν και οι λατινόφρονες και οι ουνίτες Ιωάννης Καρυόφυλλος, Πέτρος Αρκούδιος, Λέων Αλλάτιος. Παράλληλα οι Έλληνες σπουδαστές στο κολλέγιο του Αγίου Αθανασίου της Ρώμης πιέζονταν να αναθεματίζουν τους αντιλατίνους αγίους της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Φτάνοντας στον 19ο αιώνα οπότε ο Ζακ Πολ Μιν ο οποίος ζήτησε συγγνώμη από τους αναγνώστες του επειδή συμπεριέλαβε μεταξύ των συγγραμμάτων λατινιζόντων και αντιησυχαστών και έργα του Παλαμά, αλλά αυτό το έκανε για λόγους ιστορικούς, όπως ισχυρίστηκε.
2. Στον 20ο αιώνα
Την τριακονταετία 1920-1950 ομάδα Ρωμαιοκαθολικών θεολόγων ερευνητών έχοντα επικεφαλής τον Martin Jugie άρχισε να εκδίδει έργα αντιησυχαστών και να ελέγχει τον Παλαμά για διάφορα ζητήματα όπως για πλατωνισμό,ότι ερμηνεύει ο ίδιος και οι μαθητές του σοφιστικά και υποκειμενικά της προηγούμενη πατερική παράδοση, καταστρατηγεί το δόγμα της απόλυτης απλότητας του Θεού με τις ανθρωπομορφικές του κατασκευές, πουθενά δεν ασχολείται με την Εκκλησία, καλλιεργεί έναν ψευδομυστικισμό, ενώ αποδεχόμενη η Ορθόδοξη Εκκλησία τις Παλαμικές διδασκαλίες (π.χ διάκριση ουσίας και ενεργειών, η ασκητική και ησχυχαστική εμπειρία της θέας του ακτίστου φωτός) εισάγει καινοτομίες. Δεν έλειψαν όμως και οι θετικές αναγνώσεις του Παλαμισμού, χωρίς να συγκροτούν ιδιαίτερο ρεύμα, στις οποίες υπερβαίνεται η παραδοσιακή νεοσαχαλιστική αντίληψη περί αιρετικής διδασκαλίας η οποία είναι άσχετη με την προηγούμενη θεολογική και ασκητική παράδοση των Ελλήνων πατέρων, ενώ λόγω της πατερικής κίνησης που η δυτική θεολογία γνώρισε ή της εμφάνισης της nouvelle theologie νέες αναγνώσεις επιχειρήθηκαν, όπως η συσχέτιση Θωμά Ακινάτη και Γρηγόριου Παλαμά. Επίσης αρχίζουν να απασχολούν την δυτική θεολογική έρευνα όψεις της Παλαμικής θεολογίας, όπως η πνευματολογία του, η μαριολογία του, η ασκητική μυστική του, η περί θεώσεως και απολυτρώσεως διδασκαλία του. Τέλος το 1970 ιδρύθηκε στην Ιταλία το Ινστιτούτο Ορθόδοξων Θεολόγων Σπουδών Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς που εξέδωσε στα ιταλικά το corpus των Παλαμικών έργων.
VIΙ. Αγιοκατάταξη
Ο Γρηγόριος Παλαμάς άρχισε να τιμάται ως Άγιος σχεδόν αμέσως μετά το θάνατό του. Με συνοδική απόφαση του Οικουμενικού Πατριαρχείου (1368) ανακηρύχθηκε και επίσημα Άγιος της Ορθοδόξου Ανατολικής Εκκλησίας. Η Ορθόδοξη Εκκλησία τιμά τη μνήμη του στις 14 Νοεμβρίου και κατά τη Β' Κυριακή των Νηστειών, αμέσως μετά από την Κυριακή της Ορθοδοξίας και σαν συνέχεια εκείνης, επειδή η νίκη επί των Θεωριών του Βαρλαάμ θεωρείται εφάμιλλη της νίκης κατά των εικονομάχων. Το 2009, ύστερα από πρόταση της Μητρόπολης Βέροιας, Ναούσης και Καμπανίας, το Οικουμενικό Πατριαρχείο αποφάσισε την αγιοκατάταξη και των μελών της οικογένειας του. Ημέρα μνήμης τους ορίστηκε η 18η Δεκεμβρίου.
Ἀπολυτίκιον
Ἦχος πλ. δ’.
Ὀρθοδοξίας ὁ φωστήρ, Ἐκκλησίας τὸ στήριγμα καὶ διδάσκαλε, τῶν Μοναστῶν ἡ καλλονή, τῶν θεολόγων ὑπέρμαχος ἀπροσμάχητος, Γρηγόριε θαυματουργέ, Θεσσαλονίκης τὸ καύχημα, κῆρυξ τῆς χάριτος, ἱκέτευε διὰ παντός, σωθῆναι τὰς ψυχὰς ἡμῶν.
Ἕτερον Ἀπολυτίκιον
Ἦχος πλ. α’. Τὸν συνάναρχον Λόγον.
Τὸ πολύφωνον στόμα τῆς θείας χάριτος, τῶν Ὀρθοδόξων δογμάτων τὴν ἀληθῆ θησαυρόν, ἀνυμνοῦμέν σε πιστῶς Πάτερ Γρηγόριε· τῆς Ἐκκλησίας γὰρ φωστήρ, ἀνεδείχθης φαεινός, καὶ κλέος Θεσσαλονίκης· ἥτις ἐν σοὶ καυχωμένη, λαμπρῶς γεραίρει τοὺς ἀγῶνάς σου.
Κοντάκιον
Ἦχος πλ. δ’. Τῇ ὑπερμάχῳ.
Τὸ τῆς σοφίας ἱερὸν καὶ θεῖον ὄργανον Θεολογίας τὴν λαμπρὰν συμφώνως σάλπιγγα Ἀνυμνοῦμέν σε Γρηγόριε θεορρῆμον. Ἀλλ’ ὡς νοῦς νοΐ τῷ πρώτῳ παριστάμενος, Πρὸς αὐτὸν τὸν νοῦν ἡμῶν Πάτερ ὁδήγησον, Ἵνα κράζωμεν, χαῖρε κῆρυξ τῆς χάριτος.
Ἕτερον Κοντάκιον
Ἦχος δ’. Ὁ ὑψωθεὶς ἐν τῷ Σταυρῷ.
Θεσσαλονίκη ἡ περίβλεπτος πόλις, τὴν σὴν ἁγίαν ἑορτάζουσα μνήμην, πρὸς εὐφροσύνην συγκαλεῖται ἅπαντας· ταύτης ποιμενάρχης γάρ, θεοφόρος ἐδείχθης, καὶ σοφὸς διδάσκαλος, Ἐκκλησίας ἁπάσης· χαριστηρίους ὅθεν σοι ᾠδάς, ᾄδομεν πάντες, Γρηγόριε μέγιστε.
Μεγαλυνάριον
Χαίροις Ἐκκλησίας λαμπρὸς φωστήρ, καὶ Θεσσαλονίκης, ποιμενάρχης θεοειδής· χαίροις τοῦ ἀκτίστου, φωτὸς ὄργανον θεῖον, καὶ θεολόγων στόμα, Πάτερ Γρηγόριε.
ΠΗΓΗ: https://el.wikipedia.org
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
αβαγνον