Λημνία Γη

ΛΗΜΝΙΑ ΓΗ

Υπήρξε το πρώτο τυποποιημένο φάρμακο στην ιστορία της ιατρικής.

Ανόργανα και ορυκτά φάρμακα στην αρχαιότητα

Η ΛΗΜΝΙΑ ΓΗ ΗΤΑΝ ΦΑΡΜΑΚΟ ΑΠΟ ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΣΤΟΝ ΚΟΣΜΟ  ΜΕ ΕΥΡΥΤΑΤΗ ΔΙΑΔΟΣΗ ΓΙΑ ΠΟΛΛΟΥΣ ΑΙΩΝΕΣ, ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΜΕΧΡΙ ΤΟ 19ο ΑΙΩΝΑ.

Η Λημνία γη αναφέρεται από τα αρχαία χρόνια ως υλικό με ποικίλες φαρμακευτικές ιδιότητες. Θεωρούσαν πως είχε αιμοστατική δράση, θεράπευε τη δυσεντερία, ανακούφιζε το έλκος στομάχου, εξουδετέρωνε το δηλητήριο των φιδιών και ως αλοιφή ήταν κατάλληλη για τις φλεγμονές των οφθαλμών.

ΜΕΡΟΣ ΑΠΟ ΤΟ ΣΗΜΕΙΟ ΟΠΟΥ ΒΡΙΣΚΕΤΑΙ Η ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΗ ΛΗΜΝΙΑ ΓΗ

Εξορυσσόταν με τελετουργικό τρόπο από το σημείο που είχε πέσει 
ο Ήφαιστος στη Λήμνο, αφού κατά το μύθο με τη βοήθειά της θεράπευσε τα τραύματά του. Επίσης, ο Φιλοκτήτης με Λημνία γη θεράπευσε το πληγωμένο από δάγκωμα φιδιού πόδι του, όπως αναφέρει ο Φιλόστρατος στο έργο του "Ηρωικός":
"... καταλειφθήναι μεν γαρ εν Λήμνω τον Φιλοκτήτην ...ιαθήναι δε αυτόν αυτίκα υπό της βώλου της Λημνίας, ες ην λέγεται πεσείν ο Ήφαιστος."

Το σβησμένο ηφαίστειο Μόσυχλου, πάνω στο οποίο ο Έλληνας θεός Ήφαιστος λέγεται ότι
είχε πέσει και όπου η περίφημη Λημνία Γη παρήχθη.

Για πρώτη φορά γίνεται μνεία της από τον Ηρόδοτο. Στη συνέχεια πολλοί λόγιοι και γιατροί της αρχαιότητας τη μελέτησαν, τη χρησιμοποίησαν και έγραψαν γι’ αυτή, όπως οι: Θεόφραστος, Βιτρούβιος, Πλίνιος, Διοσκουρίδης, Φλάβιος Φιλόστρατος κ.ά. Όμως, εκείνος που διέδωσε τη φήμη της Λημνίας γης ήταν ο Γαληνός από την Πέργαμο, ο μέγιστος μετά τον Ιπποκράτη ιατρός της αρχαιότητας. Το 167 μ.Χ. επισκέφθηκε τη Λήμνο για να αποκτήσει άμεση γνώμη γι’ αυτή, παρακολούθησε την τελετή εξόρυξης και αγόρασε 20.000 δισκία.

ΤΟ ΣΠΗΛΑΙΟΝ ΤΟΥ ΦΙΛΟΚΤΗΤΗ ΣΤΗΝ ΛΗΜΝΟ

Στις ιστορικές πηγές η «Λημνία γη» συναντάται πολλές φορές και αρκετοί την υποδεικνύουν ως επίσημο φάρμακο και αναφέρονται σε αυτή με επαινετικά σχόλια, όπως στο βιβλίο περί «Οξέων ουσιών θεραπευτικών» του Αρεταίου Καππαδόκη (2ος αι. π.Χ.), στο σύγγραμμα «Περί λίθων» του Θεόφραστου, στα «Θηριακά» του Νίκανδρου, στο «Περί ύλης ιατρικής» του Διοσκουρίδη, στον Ηρόφιλο, στον Ηρόδοτο, στον Ασκληπιάδη, στον Ανδρόμαχο, στον Δαμοκράτη, στον Αρχιγένη, στον Ορειβάσιο, στον Άντυλλο, στον Φιλούμενο, στον Άγυρτο, στον Γαληνό, στον Πολύαινο, στον Φιλόστρατο και στους Ρωμαίους Βιτρούβιο, Μάρκο Πολλίων, Κορνήλιο Κέλσο και στη «Φυσική Ιστορία» του Πλίνιου όπου την αναφέρουν ως «terra Lemnia» (γη Λημνία) και «terra Sigillata» (γη σφραγισμένη).

Παρασκευή «Λημνίας Γης» σε αναπαράσταση.

  Τεμάχια Λημνίας Γης  «Terra sigillata»  Μουσείο Επιστημών του Λονδίνου 

Ο Γαληνός αναφέρει πως η «Λημνία γη» μπορούσε να θεραπεύσει την πανώλη και όλες τις επιδημίες. Ακόμα, την χρησιμοποιούσαν σαν αντίδοτο για δηλητήρια, δαγκώματα φιδιών και σε πληγές που επουλώνονταν δύσκολα. Ως αλοιφή ανακούφιζε τις φλεγμονές γύρω από τα μάτια. Ανακατεμένη με ξύδι βοηθούσε σε περιπτώσεις εμετών και αιμοπτύσεων.

Ο λόφος όπου η θρυλική Λημνία Γη ανασκάφτηκε.

Ήταν θεραπευτικό για όλους τους πόνους και οι γυναίκες το έπιναν σε περίπτωση υπερβολικής εμμηνορροής ή για να επισπεύσουν τη γέννα. Αναφέρει πως ο ίδιος επισκέφθηκε την Λήμνο, «έπλευσα δε και ες Λήμνον, δι΄ ουδέν άλλο η δια την Λημνίας, είτε γην εθέλει τις ονομάζει, είτε σφραγίδα» και προμηθεύτηκε 20.000 κομμάτια για τα πειράματά του προς επιβεβαίωση των ιδιοτήτων και της χρησιμότητάς της.

Θέα από το ηφαίστειο Μόσυχλου στην περιοχή της Λημνίας Γης  (κέντρο της φωτογραφίας).
 Στο βάθος υπάρχει το χωριό Κότσινα και ο κόλπος του Πουρνιά  

Οι υποδείξεις του για τη σκοπιμότητα και αξία του φαρμάκου, αναμφίβολα βοήθησαν στην διάδοσή του σε όλο τον κόσμο. «Δεν αποτελεί υπερβολή ,να λεχθεί ότι η χρήση του εμπορικού σήματος στη φαρμακευτική συσκευασία προς αναγνώριση ενός προϊόντος ορισμένης πηγής, κατ΄ αρχήν επινοήθηκε και εφαρμόστηκε στη Λημνία γη.

Φαίνεται ότι από τότε κατανοήθηκε το ελκυστικό πλεονέκτημα μιας τέτοιας εγγύησης ως μέσον απόκτησης της εμπιστοσύνης των πελατών, αλλά και του εμπορικού συμφέροντος. Ήταν στην πραγματικότητα μια συνήθεια, η οποία στην εποχή μας έχει αναγνωρισθεί ως τρόπος προστασίας δικαιωμάτων και συμφερόντων και του αγοραστού και του πωλητού.» (Σ.Α. Παξιμαδάς)
Οι σποραδικές αναφορές διαφόρων ιατρών της βυζαντινής εποχής, σηματοδοτούν ότι συνεχίστηκε η εξόρυξη και η χρήση της κατά τη μακροχρόνια αυτή περίοδο. Την έχουν υπόψη τους οι: Αλέξανδρος Τραλιανός, Αέτιος Αμιδινός, Κασσιανός Βάσος, Παύλος Αιγινήτης, Λέων ιατρός, Θεοφάνης Νόννος, Σιμεών Μάγιστρος, ενώ αναφέρεται σε συριακά και αραβικά ιατρικά έργα. Από την εποχή της Αναγέννησης η φήμη της φθάνει και στην Ευρώπη, με αποτέλεσμα σχεδόν όλοι οι περιηγητές που επισκέφθηκαν ή έγραψαν για τη Λήμνο ως το 19ο αιώνα, να αναφέρονται σ’ αυτήν.

Η εξόρυξη

Η περιοχή όπου η γη σκάφτηκε και υπάρχει  η δεξαμενή  επίπλευσης.

Η δεξαμενή  επίπλευσης, στο παρασκήνιο υπάρχει το κοίλο.σπηλιάς

Στην αρχαιότητα η τελετή της εξόρυξης της Λημνίας γης καθαγιαζόταν από ιέρεια που ερχόταν από την πρωτεύουσα της Λήμνου, Ηφαιστία στις 6 Μαΐου, ενωρίς το πρωί ώστε το χώμα να είναι μαλακό από την υγρασία. Εν συνεχεία μεταφερόταν στην πόλη, όπου έπειτα από σχετική κατεργασία, συσκευαζόταν σε δισκία και σφραγιζόταν με τη μορφή μιας αίγας ή της θεάς Άρτεμης.

Υπήρξε το πρώτο τυποποιημένο φάρμακο στην ιστορία της ιατρικής.

Το σπήλαιο που συλλέγονταν χώμα από τη γη όπου η ιέρεια σε μια πράξη τελετουργίας την καθαγίαζε  

Κατά τους χριστιανικούς χρόνους η τελετή συνδυάστηκε με την εορτή του Σωτήρος και γινόταν στις 6 Αυγούστου. Η σφραγίδα έφερε τη μορφή του Χριστού και την αποκαλούσαν αγιόχωμα.

Η ΗΦΑΙΣΤΙΑ

Στα χρόνια της τουρκοκρατίας σφραγιζόταν με την ημισέληνο ή με άλλες επίσημες οθωμανικές σφραγίδες που έγραφαν tin imachton (σφραγισμένος πηλός). Στην Ευρώπη ήταν γνωστή ως terra lemnia ή terra sigillata (σφραγισμένη γη). Η τελετή είχε χαρακτήρα παλλημνιακής εορτής. Γινόταν από χριστιανό ιερέα παρουσία επισήμων, Ελλήνων και Τούρκων, και πλήθους κόσμου, όπως περιγράφει ο Belon (1548) και φαίνεται σε σχετική ξυλογραφία του 16ου αιώνα (Thevet).

Σφραγίδα της Λιμνιάς γης
με τη λατινική επιγραφή «Terra Lemna»
και η απεικόνιση των τριών αστέρων και
ένα μισοφέγγαρο (17ος  18ος αιώνας).

Το δικαίωμα εκμετάλλευσης της ιαματικής γης είχε ο Τούρκος σούμπασης και αργότερα ο χότζας του κοντινού χωριού Άγιος Υπάτιος, όπου γινόταν η κατεργασία και η σφράγιση. Μέρος του χώματος, αυστηρά για προσωπική χρήση, δινόταν στους παρευρισκόμενους στην τελετή, ενώ από το 17ο αιώνα μια ποσότητα δινόταν στους ντόπιους αγγειοπλάστες ως τις αρχές του 20ού αιώνα.

 Ο παπά-Αγγελής Μιχέλης σε μια μικρή ιστορική-λαογραφική μελέτη που δημοσίευσε το 1934 γράφει:
"Ο εις Άγιον Υπάτιον διαμένων Χότζας έδιδεν εις τους λαγηνάδες το χώμα τούτο και κατεσκεύαζον αγγεία, τα οποία εσφράγιζεν με την σφραγίδα του διαλαμβάνουσαν «Κιούλ Μεκτούμ» δηλαδή εξουδετέρωσις δηλητηρίου."

Σφραγίδες Λιμνία Γη σε αραβικά γράμματα.

Η θέση από την οποία εξορυσσόταν εντοπίζεται στο λόφο Δεσπότης, το Μόσυχλο των αρχαίων, μεταξύ των χωριών Ρεπανίδι, Κότσινος και Βάρος, νότια του εξωκλησιού του Σωτήρος. Προφανώς, ο λόφος "Δεσπότης" οφείλει το όνομά του στο διοικητή του νησιού, ο οποίος έφερε τον τίτλο «Δεσπότης της Λήμνου» στα ύστερα βυζαντινά χρόνια και λογικά διαφέντευε τη θέση της Λημνίας γης.

Το Ρεπανίδι 
Το χωριό πρωτοαναφέρεται ως Ρεπανίδιον το 1285 σε απογραφικό πρακτικό που αφορά ιδιοκτησίες της μονής "Πτέρις". Η Πτέρις ή το Πτέριν ήταν μονή της Λήμνου κοντά στα Τσιμάνδρια. Μεταξύ άλλων κατείχε και "το ευκτήριον της Οδηγητρίας, το εις το Ρεπανίδιον, με τον τόπο του". Στο Ρεπανίδι κατοικούσαν κάποιοι από τους 28 συνολικά παροίκους που είχε σε όλη τη Λήμνο.

Το 1418 ο Buondelmonti σημειώνει το χωριό ως Rapagnidi (Ραπανίδι) και το τοποθετεί στο εσωτερικό του νησιού. Η επόμενη αναφορά είναι του Belon (1548), ο οποίος εγκαταστάθηκε στο χωριό για αρκετές ημέρες προκειμένου να πραγματοποιήσει κοντινές εκδρομές στην Ηφαιστία, στο λόφο της Λημνίας γης κ.α. 

Αινιγματικές δομές στο βράχο Εκατό Κεφαλαί - Kephalai (μετάφραση:  Εκατό αρχηγοί ).

Το αναφέρει επανειλημμένα ως Rapagnidi και έτσι το σημειώνει σε χάρτη έκδοσης 1588. Γράφει ότι βρισκόταν κοντά στο λιμάνι των Εκατό Κεφαλών, τις οποίες επίσης σημειώνει στο χάρτη του 1588 ωςEcato Cephales.Τις Eqaton Cephales σημειώνει κι ο Buondelmonti (1418) στο λόφο της Ηφαιστίας.

Εντυπωσιακά ερείπια των κατασκευών στο ακρωτήριο Εκατό Κεφαλαί  βορειοδυτικά του Κότσινα.

Το λιμάνι τους βρισκόταν εν χρήσει και στα χρόνια του Piri Reis (1521), ο οποίος το σημειώνει στους χάρτες του ως "Limãn-i-jüz baš: Λιμάνι των Εκατό Κεφαλών". Ο Belon προσθέτει ότι το Ρεπανίδι απείχε έξι τουφεκιές από το λόφο του Κότσινου και τρεις από ένα λιμάνι, όπου ψάρευαν με αρμίδι και γρίπο.

Abraham Ortelius, Graeciae Universae Secundum
Hodiernum Neoterica Descriptio. Iacobo Castaldo Pedemontane.
 Antwerp, Christopher Platin  έτος 1598 

Η πληροφορία αυτή σημαίνει ότι το χωριό δεν είχε ακόμα μεταφερθεί στη σημερινή θέση και ότι βρισκόταν περίπου στη θέση του Αγίου Υπατίου. Κοντά στο χωριό βρήκε και το μοναδικό δάσος της Λήμνου, αποτελούμενο από οξιές και δρυς (aesculi), τον καρπό των οποίων χρησιμοποιούσαν στην κατεργασία δερμάτων. Το 1611 αναφέρεται ότι πειρατές λεηλάτησαν ένα καΐκι με 13 ναύτες, το οποίο μετέφερε βελανίδια από τη Λήμνο στη Σαμοθράκη, γεγονός που δείχνει ότι γινόταν κι εξαγωγή βελανιδιών. Αρκετές βελανιδιές επιβιώνουν μέχρι σήμερα στην περιοχή.

Χάρτης του CHOISEUL-GOUFFIER, Marie Gabriel Florent Auguste de. Carte
de l'ile de Lemnos, Levée sur les Lieux, et assujettie aux Observations Astronomiques.

Επίσης, το χωριό αναφέρεται: από το γιατρό Albacario (τέλη 16ου αιώνα) ως Raponidi που το επισκέφθηκε αναζητώντας τη Λημνία γη, στο χάρτη του Choiseul-Gouffier (1785) ως Herpagni, από τον Lacroix (1829) ως Ραπανίδι κι από τον Conze (1858) ως Drepanidi. Ο τελευταίος διευκρινίζει ότι δεν είναι το ίδιο χωριό με τον Άγιο Υπάτιο, όπως σημειωνόταν σε αγγλικούς χάρτες της εποχής του. Εδώ έχουμε την πληροφορία, ότι αν και το 1858 το χωριό είχε μεταφερθεί, εν τούτοις σε παλιότερους χάρτες σημειωνόταν ακόμα στον Ανυπάτη. Επομένως, η μετακίνηση δεν πρέπει να είχε γίνει πολύ παλιότερα αλλά περίπου στις αρχές του 19ου αιώνα.

Μέρος από τον χάρτη :Insularum Archipelagi Septentrionalis seu Maris Aegaei
Accurata Delinatio Auctore I. Laurenbergio. Amsterdam, J. Janssonius 1660-90 

Ο Conze πηγαίνοντας προς το πηγάδι της Λημνίας γης περπάτησε δίπλα από τις γούβες, πιθάρια που είναι σκαλισμένα στο βράχο (βίνα), στα οποία αφήνουν το μούστο να βράσει πριν τον μεταφέρουν σε βαρέλια. Επίσης, σχεδίασε ένα αρχαίο ταφικό αγγείο προερχόμενο από την Ηφαιστία, το οποίο κατείχε ένας καφετζής του χωριού, ο Αναγνώστης Παπασάββας. Αργότερα πουλήθηκε στο Λούβρο. Ως Drepanidi σημειώνεται και στο χάρτη του De Launay (1898) ενώ ο Fredrich (1904) το σημειώνει σωστά Repanidi.

Βυζαντινό εκκλησάκι σε άμεση γειτνίαση με το χώρο της Λημνίας Γης  

Το εξωκλήσι του Σωτήρος

Το εξωκλήσι του Σωτήρος αναφέρεται από το 1320 ως πατριαρχική εξαρχία με το όνομα Χριστός Σωτήρ εν τω Παλαιολάκκω, όπου ως Παλαιόλακκο πρέπει να θεωρήσουμε το σημείο εξόρυξης της λημνίας γης, το οποίο είχε αποκτήσει τη μορφή πηγαδιού από τη μακροχρόνια εξόρυξη και καλυπτόταν για να μην αποξηραίνεται. Σε πατριαρχικό έγγραφο του 1565 σημειώνεται: "...ο Σωτήρ ο εις το Κότζιν εν ω γίνεται το αγιόχωμα" ως μετόχι της μονής Μεγ. Λαύρας, το οποίο κατείχε αυθαιρέτως η μητρόπολη Λήμνου.

Πηγή νερού για το διαχωρισμό μέσω επίπλευσης της Λημνίας Γης.

Το εκκλησάκι συνέχισε να υπάρχει στην ίδια θέση κοντά στην πηγή Φτελίδια, όπως προκύπτει από περιγραφές περιηγητών σε όλη την περίοδο της τουρκοκρατίας (Belon 1548, Thevet 1554, Covel 1677, Dapper 1688, Choiseul-Gouffier 1785, Conze 1858, Fredrich 1904). Τη σημερινή του μορφή έλαβε το 1950, ενώ στο εσωτερικό του σώζεται εικόνα του 1880.

Εξαιρετικό λεπτό χώμα από την περιοχή  με το χρώμα της ώχρας

Θεραπευτικές ιδιότητες

Αναλύσεις τόσο του παρελθόντος όσο και σύγχρονες αποκαλύπτουν πως η Λημνία γη αποτελείται κυρίως από πυριτική άργιλο και αλουμίνα. Περιέχει επίσης υψηλό ποσοστό οξειδίων του σιδήρου (4-6%) που της δίνουν χαρακτηριστικό καστανέρυθρο χρώμα. Η απόχρωσή της ονομάζεται «μέτριο κοκκινωπό καφέ» και έχει ορισθεί ως το νούμερο 43 του παγκόσμιου άτλαντα χρωμάτων με την ονομασία Terra Lemnia.

Λημνία Γη  «Terra sigillata»  Μουσείο Επιστημών του Λονδίνου 

Με τη Λημνία γη έχει ασχοληθεί επισταμένα ο Λήμνιος ιατρός Σπυρίδων Παξιμαδάς, ο οποίος τη μελέτησε τόσο από ιατρικής όσο και από ιστορικής πλευράς και συνέγραψε δυο σπουδαίες μελέτες γι’ αυτή.

ΣΠ. ΠΑΞΙΜΑΔΑ, "ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΕΣ ΙΔΙΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΛΗΜΝΙΑΣ ΓΗΣ - ΜΙΑ ΙΑΤΡΟΪΣΤΟΡΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ, 1982.

ΣΠ. ΠΑΞΙΜΑΔΑ, "ΛΗΜΝΙΑ ΓΗ - ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΠΑΓΚΟΣΜΙΩΣ ΠΡΟΤΥΠΟ ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΟ ΠΡΟΪΟΝ"

Ανόργανα και ορυκτά φάρμακα στην αρχαιότητα

Αιθάλη λιβανωτού ή στύρακος
Ακόνη Ναξία	Είδος σμύριδος ή μίγμα σιδήρου. Σε αλωπεκία (επιχρίσεις) και εσωτερικώς με όξος σε επιληψία
Άλας αιγύπτιο	Σε αρθριτικά
Άλας θηβαϊκό	εμμηναγωγό
Αλός άνθος (πιθανόν σόδα αναμεμιγμένη με εμπυρευματικές ουσίες)	Σε κακοήθη έλκη των γεννητικών οργάνων, σε πυόρροια των ώτων
Αλός άχνη (αφρός θαλάσσης επικαθήμενος στους βράχους-περιέχει χλωριούχα και θειικά άλατα αποξηραμένα)	Ίδια χρήση με το προηγούμενο
Άλς, άλες (χλωριούχο νάτριο)	Σε ατμόλουτρα, με μέλι ως καθαιρετικό, με έλαιο και αφέψημα κριθής σε υποκλυσμούς, σε οφθαλμικές παθήσεις, σε δήγματα ερπετών, σε ερυσίπελας, σε ωταλγίες κλπ.
Άλμη (διάλυμα άλατος σε νερό)	Στυπτικό, σε κλύσματα επί δυσεντερίας
Άμμος (διαπυρωμένη από τον ήλιο)	Σε αμμόλουτρα υδρωπικών
Αντίσποδον και αντισπόδιον	Είχε ιδιότητες μεταλλικών οξειδίων. Λαμβανόταν από την τέφρα μίγματος φύλλων μύρτου, κυδωνίων, σχίνου κλπ
Αρμένιον (πιθανόν χαλκούχο ορυκτό-αζουρίτης ή άργιλος εμποτισμένη με άλας χαλκού)	Δράση παρόμοια, αλλά ηπιώτερη της χρυσόκολλας
Αρσενικόν ή αρρενικόν (κίτρινη σανδαράχη, As2S3)	Καυστικό, εσχαρωτικό, αποψιλωτικό
Ασβόλη, αιθάλη	Στυπτικό, σε εγκαύματα, επουλωτικό σε έλκη
Άσφαλτος	Με χοίρειο στέαρ σε εγκαύματα, με θείο σε υποκαπνισμούς κατά της υστερίας
Γη αμπελίτις ή φαρμακίτις	Σε τριχοβαφές
Γη ερετριάς (άργιλος ή κρητίς)	Στυπτικό, μαλακτικό
Γη κιμωλία (λευκή και ερυθρή γη)	Με όξος κατά παρωτίδος, εγκαυμάτων και φλογώσεων
Γη λημνία (ερυθρή άργιλος) «Η δε Λημνία λεγομένη γή έστιν εκ τινος υπονόμου αντρώδους αναφερομένη και μειγνυμένη αίματι αιγείω, ήν οι εκεί άνθρωποι αναπλάσσοντες και σφραγιζόμενοι εικόνι αιγός σφραγίδα καλούσιν….»	Εμετικό, αντίδοτο δηλητηρίων, θεραπευτικό πληγών.
Γη μηλία (άργιλος)	Κατά της λέπρας
Γη πνιγίτις (άργιλλος)	Δράση ανάλογη της κιμωλίας γης, αλλά ηπιότερη
Γη σαμία (άργιλος ή κρητίς)	Σε γυναικολογικές παθήσεις
Γη χία (άργιλος)	Ψιμύθιο για το πρόσωπο
Γύψος (θειικό ασβέστιο)	Με σιτάλευρο, ως ποτό, σε μητρορραγίες
Διφρυγές (υπολείμματα από την εκκαμίνευση χαλκού και ψευδαργύρου)	Στυπτικό, ξηραντικό, επουλωτικό. Με τερεβινθίνη ή κηρωτή στη θεραπεία των αποστημάτων
Θείον	Σε υποκαπνισμούς επί υστερίας, σε επιχρίσεις κατά της λέπρας, με ρητίνη σε δήγματα από σκορπιούς
Ινδικόν	Σε έλκη
Ιός σιδήρου (οξείδιο του σιδήρου)	Στυπτικό σε υποθέματα σε λευκόρροια των γυναικών. Με όξος (οξικός σίδηρος) σε επιχρίσεις κατά του ερυσιπέλατος και σε αλοιφές κατά της αλωπεκίας
Καδμεία ή πομφόλυξ (οξείδιο του ψευδαργύρου)	Στυπτικό, επουλωτικό σε κακοήθη έλκη και στην οφθαλμιατρική
Κεραμίτις (άργιλος)	Ξηραντική σε πυώδη έλκη
Κιννάβαρι (θειούχος υδράργυρος)	Σε οφθαλμικές νόσους, στυπτικό και με κηρωτή σε εξανθήματα
Κοράλλιον ή κουράλιον (ο εξ ανθρακι-κού ασβεστίου σκελετός του)	Στυπτικό, επουλωτικό
Κύανος (πιθανόν λαζούλιθος)	Κατασταλτικόν, εσχαρωτικό
Λεπίς στομώματος	Καθαρτικό
Λιθόκολλα (μίγμα κόνεως από παριανό μάρμαρο και ταυρόκολλας)	Για ανακόλληση των βλεφαρίδων
Λίθος αετίτης (οξυπυριτικόν ορυκτό)	Σε αλοιφές επί επιληψίας
Λίθος αιματίτης (ορυκτό οξείδιο του σιδήρου)	Στυπτικό σε αιμοπτύσεις, οφθαλμικά νοσήματα και διουρητικό με οίνο
Λίθος αλαβαστρίτης ή όνυξ (ίσως αλάβαστρο-θειικό ασβέστιο)	Με κηρωτή σε στομαχικούς πόνους
Λίθος αραβικός (λευκό μάρμαρο ή αραγωνίτης)	Οδοντόσκονη
Λίθος άσσιος (αγνώστου συστάσεως)	Απισχναντικό, σε δοθιήνες
Λίθος γαγάτης (φαιάνθραξ)	Μαλακτικό, σε υποκαπνισμούς σε υστερικούς σπασμούς και σε αλοιφές κατά της ποδάγρας
Λίθος γαλακτίτης (πιθανόν ανθρακικό ή φωσφορικό ασβέστιο)	Σε οφθαλμικά αποστήματα
Λίθος γεώδης (άργιλος)	Στυπτικός, ξηραντικός, σε οφθαλμικές νόσους
Λίθος θρακίας (σκληρός φαιάνθραξ)	Ίδιες χρήσεις με τον γαγάτη λίθο
Λίθος θυΐτης (φωσφορικόν αργίλιο)	Σε οφθαλμικές νόσους
Λίθος ίασπις (οξυπυριτικό ορυκτό άγνωστης συστάσεως)	Ωκυτόκιο μέσο, που έδεναν στο μηρό της επιτόκου
Λίθος ιουδαϊκός (άγνωστης χημικής συστάσεως)	Διουρητικό και σε νεφρολιθίαση
Λίθος μαγνήτης (Fe3O4)	Με μελίκρατο
Λίθος μελιτίτης (πιθανόν αργιλούχο ορυκτό)	Χρήσεις ανάλογες με τον γαλακτίτη
Λίθος μεμφίτης (άγνωστης συστάσεως)	Αναισθητικό εγχειρήσεων
Λίθος μόροχθος (τάλκης ή στεατίτης)	Σε πόνους της κύστης και σε αιμοπτύσεις
Λίθος ο εν τοις σπόγγοις (ανθρακικό ασβέστιο)	Με οίνο σε λιθίαση
Λίθος οστρακίτης (πιθανόν όστρακο θαλασσίων ζώων ή κόκκαλο σουπιάς)	Με οίνο ως ποτό για επίσχεση των εμμήνων, ψίλωθρο γυναικών (=αποτρι-χωτικό)
Λίθος οφίτης (ένυδρο πυριτικό μαγνήσιο)	Σε κεφαλαλγίες και οφιόδηκτους
Λίθος πυρίτης (κατά τον Διοσκουρίδη ο χαλκοπυρίτης, κατά τον Πλίνιο ο μυλόλιθος)	Αποκαθαρτικό
Λίθος σεληνίτης (γύψος)	Σε επιληψία
Λίθος σχιστός (είδος αιματίτου)	Σε ραγάδες και κήλη
Λίθος φρύγιος (αργιλούχο ορυκτό ή ηφαίστειος σκωρία)	Στυπτικό, εσχαρωτικό, με κηρωτή σε εγκαύματα
Μελαντηρία (αμφίβολη η σύστασή του, ίσως ακάθαρτος θειικός σίδηρος των βυρσοδεψών)	Χρήσεις, όπως και το μίσυ
Μίλτος (σιδηρούχος άργιλος, κοκκινό-χωμα)	Στυπτικό, σε έμπλαστρα
Μίσυ (σιδηροπυρίτης, FeS2)	Καθαιρετικό, στην παρασκευή εμπλάστρων, με οίνο σε γυναικολογικές παθήσεις και στην οφθαλμιατρική
Μόλυβδος: πολλά είδη Μόλυβδος ο μεταλλικός Πεπλυμένος (μολυβδόσκονη με κάποιο οξείδιο) Κεκαυμένος (οξείδια του μολύβδου) Σκωρία μολύβδου (μίγμα οξειδίων του μολύβδου) Μολυβδοειδής λίθος (ίσως γαληνίτης) Ψιμύθιο (βασικός ανθρακικός μόλυβδος) Σάνδυξ (πυρωθέν ψιμύθιο) Μίνιο Μολύβδαινα (ασαφής η σύσταση, πιθα-νόν μίγμα από οξείδια μολύβδου, αργύ-ρου και ασβέστου)	Σε επίδεση πληγών Αιμοστατικό επί κονδυλωμάτων και αιμορροΐδων Ισχυρότερος του προηγουμένου Στυπτικότερος του κεκαυμένου Ως η σκωρία Σε οφθαλμικά κολλύρια Ως το ψιμύθιο Χρωστική Σε νόσους της μήτρας, των ώτων κλπ
Νίτρον και αρχαιότερα λίτρον (η ορυκτή σόδα και όχι το νιτρικό νάτριο ή κάλιο)	Σε τροχίσκους, εισαγόμενους στα γεννητικά όργανα για σύλληψη
Νιτρούχο ύδωρ	Σε δερματικές νόσους, σε πεσσούς, σε αλοιφή στυπτική, σε κλύσματα, σε στοματοχρίσματα
Αφρός νίτρου (ποτάσσα)	Εσωτερικά σε κωλικούς, σε εγχύσεις σε νόσους των ώτων και εξωτερικά σε έμπλαστρα για λέπρα
Όστρακα (κέραμοι ψημένοι)	Με όξος σε κνησμό, εξανθήματα. Σε αλοιφή για τις χοιράδες
Πομφόλυξ	Χρήσεις, όπως και η καδμεία
Σανδαράκη ερυθρή (As2S3)	Καθαιρετικό. Σε σκόνη σε ωτίτιδες, με τερεβινθίνη σε αλωπεκία, με έλαιο σε φθειρίαση και σε καταπότια κατά του άσθματος. Συστατικό του καρικού φαρμάκου (αλοιφή για πληγές)
Σανδαράκη ψευδής (είδος οξειδίου του μολύβδου)
Σάπφειρος (δεν πρόκειται περί του πολυτίμου λίθου, αλλά για κάποιο ορυκτό με χαλκό)	Ως ποτό σε σκορπιόδηκτους, σε κηλίδες του κερατοειδούς
Σμύρις (λίθος)	Σε ουλίτιδες και για καθαρισμό των οδόντων
Στίμμι και στίβι (ορυκτός αντιμονίτης-Sb2S3)	Επουλωτικό ελκών, με στέαρ κατά των εγκαυμάτων
Στυπτηρία (αργιλούχα ορυκτά)	Ουλίτιδες, σε φαγέσορες, ξηραντικό πληγών, στυπτικό, σε αιμορραγίες
Σώρυ (πιθανόν ορυκτός θειικός χαλκός, ενέχων και ακάθαρτο θειικό σίδηρο με περίσσεια οξέος)	Σε οδονταλγίες, τερηδόνα, για τα μαλλιά ως μαύρη βαφή
Τέφρα κληματίνη (ανθρακικό κάλιο, προερχόμενο από την αποτέφρωση φυτών)	Με όξος ως επιθέματα σε δήγματα από ερπετά και σκύλους και ως αντίδοτο σε δηλητηριάσεις από μύκητες
Τρυξ (το ίζημα από παλαιό οίνο, ανθρακικό κάλιο και μεταλλική σκωρία)	Σε τροχίσκους αντί σάπωνος, στυπτικό, αντιρρευματικό
Υδράργυρος	Δηλητήριο, διαβρωτικό. Αντίδοτο: γάλα
Χαλκός: πολλά χαλκούχα φάρμακα
Κεκαυμένος χαλκός	Στυπτικό, εμετικό, επιπαστικό, επουλωτικό
Άνθος χαλκού (κάποιο οξείδιο)	Επουλωτικό, σε αιμορροΐδες κλπ
Χαλκίτις	Εσχαρωτικό, αντιψωρικό κλπ
Χάλκανθο, χαλκανθές, χαλκάνθη (θειικός χαλκός)	Στυπτικό, ανθελμινθικό, εμετικό, εσχαρωτικό κλπ
Χρυσόκολλα (πολλές ουσίες, ίσως μαλαχίτης)	Μαλακτικό, ξηραντικό, σμηκτικό ούλων
Ιός (βασικός ανθρακικός χαλκός)	Εσχαρωτικό, επουλωτικό
Ιός σκώληκος (οξείδιο του χαλκού)	στυπτικό
Λεπίς χαλκού (οξείδιο του χαλκού)	Στυπτικό, επουλωτικό, στην οφθαλμολογία
Σποδός (μεταλλικό οξείδιο) Σποδός κυπρίη (οξείδιο του χαλκού) Σποδός ιλλυρίη (οξείδιο του χαλκού) Σποδός χρυσίη μετά μίσυος (άγνωστο) Μέλαν το κύπριον (ίσως οξείδιο του χαλκού)	Επουλωτικό σε οφθαλμικές νόσους, σε έμπλαστρα Επουλωτικό πληγών Σε έμπλαστρα γυναικολογικών παθήσεων Σε πεσσούς γυναικολογικών παθήσεων
Ώχρα (ορυκτό από άργιλο και οξείδιο του σιδήρου)	Στυπτικό, διαλυτικό φυμάτων και σαρκωμάτων

Ε. Σκαλτσά-Επίκουρη Καθηγήτρια Τομέας Φαρμακογνωσίας, Τμήμα Φαρμακευτικής, Πανεπιστημιόπολις, Ζωγράφου, Αθήνα, 157 71.

Στην σημερινή εποχή που δεν υπάρχει η «Λημνία Γη» σε παραγωγή, στο εμπόριο υπάρχει θεραπευτική αργιλώδης γη και υπόσχετε τα ίδια... Περιληπτικά: Αποτοξινώνει και καθαρίζει τον οργανισμό, αποβάλει τη ραδιενέργεια, εξισορροπεί το ph του οργανισμού και πολλά άλλα. Λέγεται bentonite clay (που είναι αργιλώδης γη), πληροφορίες για αυτό και τις χρήσεις του μπορείτε να βρείτε εδώ.

ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΜΩΝ

• Βιβλιογραφία: ΣΠΥΡ. ΑΝΤ. ΠΑΞΙΜΑΔΑΣ. ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΟ ΑΘΗΝΩΝ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΑΘΗΝΑ 1982 
• εφ. "Λήμνος", φ. 37, 14/8/1916 
• (P. Belon, Les observations de plusieurs singularitez et choses memorables trouvées en Grèce, Asie, Judée, Egypte, Arabie et autres pays étrangèrs, 1553)
• John Covel (J. Covel, Diaries, 1677, ed. Th. Bent, pp. 283 ff.)
• Louis de Launay (L. de Launay, Notes sur Lemnos, Rev. Archeologique Series 3 27, 1895, 318-23.)
• (Kühn ed., XII, 169-70)' and 'De antidotis, I (Kühn ed., XIV, 80)'
• Theophrastus (371 - 287 BC).- Stones (De lapidibus 52).
• encyclopedia about medicine (De materia medica 5, 113)
• Paul of Aegina (Paulus Aegineta)
• Flavius Philostratus (around 165 - 240) (Philoktetes 28.5
• Pliny (Naturalis Historia) 

ΠΗΓΗ: http://ellinondiktyo.blogspot.gr/