ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ: Νικίτα Χρουστσόφ και "Αποσταλινοποίηση" της Σοβιετικής Ένωσης

Ο Νικίτα Χρουστσόφ, ΣΑΝ ΣΗΜΕΡΑ το 1956, 

εκφωνεί κεκλεισμένων των θυρών τον μνημειώδη λόγο «Περί της προσωπολατρείας και των συνεπειών της», με τον οποίο ξεκινά επίσημα η περίοδος της αποσταλινοποίησης στην ΕΣΣΔ.

Χρουστσιόφ και Στάλιν σε φωτογραφία του 1936, είκοσι χρόνια πριν ο πρώτος αποκηρύξει τον δεύτερο

Aποσταλινοποίηση αποκαλείται η φιλελευθεροποίηση του καθεστώτος της ΕΣΣΔ μετά το θάνατο του Ιωσήφ Στάλιν. Πρόκειται για μία αμφιλεγόμενη ως προς τις μεθόδους και τα αποτελέσματά της διαδικασία, η οποία έχει ταυτιστεί ιστορικά με τον Νικίτα Χρουστσόφ και την ομιλία του «Περί της προσωπολατρείας και των συνεπειών της» στο 20ό συνέδριο του Κομμουνιστικού Κόμματος Σοβιετικής Ένωσης.

Συχνά περιγράφεται λανθασμένα ως αποσταλινοποίηση το σύνολο της πολιτικής του Χρουστσιόφ (κυβ. 1953 - 1964), η οποία περιελάμβανε επίσης αναθέρμανση των σχέσεων με τη Δύση, στροφή της έρευνας σε ειρηνικές επενδύσεις, αναδιάρθρωση του βιομηχανικού και αγροτικού τομέα. Αν και όλα αυτά τα κομμάτια είναι διαλεκτικά δεμένα μεταξύ τους, η αποσταλινοποίηση ως έννοια αφορά την αποκατάσταση των βασικών δικαιωμάτων έκφρασης και στον περιορισμό της καταστολής των αντιφρονούντων.

Βίος και σταδιοδρομία του Νικίτα Χρουστσόφ

Ο Νικίτα Σεργκιέγιεβιτς Χρουστσόφ (παλαιότερα, λανθασμένα Κρούτσεφ) (ρώσ.: Никита Сергеевич Хрущёв, προφορά σύμφωνα με το ΔΦΑ [nʲɪˈkʲitə sʲɪˈrgʲejɪvʲɪtɕ xrʊˈɕːof], 15 Απριλίου 1894 – 11 Σεπτεμβρίου 1971) υπήρξε ο ηγέτης της Σοβιετικής Ένωσης κατά το μεγαλύτερο μέρος του Ψυχρού Πολέμου. Διατέλεσε γενικός γραμματέας του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης από το 1953 ως το 1964 και πρόεδρος του Συμβουλίου των Υπουργών από το 1958 ως το 1964. Ο Χρουστσόφ έθεσε τις βάσεις για την αποσταλινοποίηση της χώρας, για το διαστημικό πρόγραμμα της Σοβιετικής Ένωσης όπως και για σειρά φιλελεύθερων μεταρρυθμίσεων στην εσωτερική πολιτική του κράτους. Απομακρύνθηκε από την ηγεσία της χώρας το 1964 και αντικαταστάθηκε από τον Λεονίντ Μπρέζνιεφ.

Ο Νικίτα Χρουστσόφ γεννήθηκε στο χωριό Καλίνοβκα της Ρωσίας το 1894. Εργάστηκε αρχικά στις σιδηροκατασκευές, όμως με την βοήθεια του Λαζάρ Καγκάνοβιτς, ανέβηκε στη σοβιετική ιεραρχία. Υποστήριξε τον Ιωσήφ Στάλιν και ηγήθηκε εκκαθαριστικών επιχειρήσεων πραγματοποιώντας σωρεία συλλήψεων αντιφρονούντων. Το 1939 ο Στάλιν τον τοποθέτησε κυβερνήτη της Ουκρανίας, όπου και συνέχισε τις εκκαθαριστικές επιχειρήσεις υπέρ του σοβιετικού καθεστώτος. Κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, στον πόλεμο με τη Ναζιστική Γερμανία, ο οποίος από τους σοβιετικούς έλαβε την ονομασία Μεγάλος Πατριωτικός Πόλεμος, ο Χρουστσόφ υπήρξε επιθεωρητής και διαμεσολαβητής μεταξύ του Στάλιν και των στρατηγών του. Χαρακτηριστικά, είχε θεωρηθεί για ένα διάστημα ως αποθανών κατά τη Μάχη του Στάλινγκραντ, γεγονός που του προσέδωσε μεγάλο κύρος στην μετέπειτα σταδιοδρομία του. Με το πέρας του πολέμου επανήλθε στη Μόσχα ως έμπιστος σύμβουλος του Στάλιν.

Με το θάνατο του Στάλιν, το 1953, οι πιθανοί διάδοχοί του αγωνίστηκαν για την εξουσία. Ο Χρουστσόφ, μετά από αρκετά χρόνια κατάφερε να επιβληθεί των πολιτικών αντιπάλων του και ανέλαβε την εξουσία στη Σοβιετική Ένωση: ο αγώνας εξουσίας μεταξύ του πρωθυπουργού Γκεόργκι Μαλενκόφ και του ηγέτη-και πρώτου γραμματέα του Κ.Κ.Σ.Ε.-Χρουστσόφ, έληξε τον Φεβρουάριο του 1955 με την επικράτηση του δεύτερου και την αντικατάσταση του πρώτου από τον Νικολάι Μπουλγκάνιν. Το 1957-1958 θα αποτρέψει νέα απόπειρα των αντιπάλων του να τον ανατρέψουν. Τελικά τον Μάρτιο του 1958 θα γίνει πρωθυπουργός. Η εσωτερική πολιτική που χάραξε στόχευε στην βελτίωση του επιπέδου διαβίωσης των απλών πολιτών, πολιτική που συχνά αποδείχτηκε αναποτελεσματική, ειδικά στον αγροτικό τομέα. Στον αμυντικό τομέα περιέκοψε σημαντικό τμήμα των πολεμικών δαπανών. Παρόλα αυτά η περίοδος της ηγεσίας του Χρουστσόφ συνοδεύτηκε με την έξαρση του Ψυχρού Πολέμου, που κορυφώθηκε με την Κρίση των πυραύλων της Κούβας.

Καθώς διαφαίνονταν όλο και πιο έντονοι οι τριγμοί στις πολιτικές του, η αυξανόμενη δύναμη των εσωκομματικών του αντιπάλων πέτυχε τελικά την καθαίρεσή του από την ηγεσία του κράτους το 1964. Πέθανε το 1971. Τα απομνημονεύματά του δημοσιεύτηκαν στον δυτικό κόσμο το 1970.

Ιστορικό περιβάλλον

Ο Στάλιν είχε κυβερνήσει τη χώρα με σιδηρά πυγμή από το 1922, όταν ανέλαβε την ηγεσία του ΚΚΣΕ λόγω της βαριάς ασθένειας του Λένιν, έως το 1953 που πέθανε. Για να εδραιώσει την εξουσία του, είχε εξολοθρεύσει σχεδόν το σύνολο της ιστορικής ηγεσίας του κόμματος, με αποκορύφωμα τις διαβόητες Δίκες της Μόσχας (1936-1938) που οδήγησαν ιστορικούς ηγέτες της Επανάστασης στο εκτελεστικό απόσπασμα, με κατηγορητήρια για τροσκισμό ή κατασκοπεία υπέρ των Γερμανών.

Αλλά και πέρα από τα υψηλά κλιμάκια, για τον απλό λαό η σταλινική περίοδος ήταν μία περίοδος καταστολής και παντοκρατορίας των μυστικών υπηρεσιών. Πάνω από τέσσερα εκατομμύρια άνθρωποι σύρθηκαν στο εκτελεστικό απόσπασμα ή σε εξοντωτική καταναγκαστική εργασία στα γκούλαγκ, μόνο και μόνο επειδή διατυπώθηκαν υποψίες για την ακεραιότητά τους ή την αφοσίωσή τους στην ηγεσία. Χαρακτηριστικό (και ενδεικτικό για αμέτρητες παρόμοιες περιπτώσεις) είναι το παράδειγμα του δημοφιλούς τενόρου Βαντίμ Κόζιν, ο οποίος εξορίστηκε στα χρυσωρυχεία του Μαγκαντάν, επειδή δεν συμπεριελάμβανε στα κονσέρτα του ύμνους για τον Στάλιν.

Μεταβατική περίοδος

Μετά τον θάνατο του Στάλιν τον Μάρτιο του 1953, τις τύχες της Σοβιετικής Ένωσης ανέλαβαν οι δύο στενότεροι συνεργάτες του Γκεόργκι Μαλενκόφ και Λαβρέντι Μπέρια - ο πρώτος ως πρόεδρος του υπουργικού συμβουλίου και ο δεύτερος ως κομισάριος Εσωτερικών, υπεύθυνος για τις παντοδύναμες μυστικές υπηρεσίες. Σύντομα προστέθηκε ένας τρίτος, ο Νικίτα Χρουστσόφ, τον οποίο προωθούσαν κύκλοι του ΚΚΣΕ για τη θέση του γενικού γραμματέα του κόμματος (εκλέχτηκε επίσημα το Σεπτέμβριο).

Η νέα ηγεσία έλαβε κάποια πρώτα μέτρα φιλελευθεροποίησης (αμνηστεύτηκαν άμεσα περίπου ενάμισι εκατομμύριο κρατούμενοι), όμως η κατάσταση ήταν προσωρινή. Στο εσωτερικό της υπέφωσκαν οι συνομωσίες για τη διαμόρφωση των συσχετισμών εξουσίας, από τους οποίους θα προέκυπτε ο νέος ηγέτης της χώρας. Ο Μπέρια κατηγορήθηκε από τους άλλους δύο για προδοσία και εκτελέστηκε την προπαραμονή των Χριστουγέννων του 1953, με τις ίδιες διάτρητες και συνοπτικές διαδικασίες που χρησιμοποιούσε το σταλινικό καθεστώς - στην πραγματικότητα οι Χρουστσόφ και Μαλενκόφ έσπευσαν να τον εξολοθρεύσουν πριν πέσουν θύματά του.

Δεκατέσσερις μήνες αργότερα παύθηκε και ο Μαλενκόφ από την κυβέρνηση, με την κατηγορία ότι στο παρελθόν ήταν πολύ στενός φίλος του Μπέρια - επίσημα ανακοινώθηκε ότι παραιτήθηκε διότι ήταν αναποτελεσματικός στην προώθηση των οικονομικών μεταρρυθμίσεων. Ο δρόμος ήταν πλέον ανοιχτός για την παντοδυναμία του Χρουστσόφ στο σοβιετικό πολιτικό σκηνικό.

Ο Νικίτα Χρουστσόφ υπήρξε ο εμπνευστής της 

αποσταλινοποίησης

Το 20ό Συνέδριο

Ως «επίσημη ημερομηνία» έναρξης της αποσταλινοποίησης θεωρείται η 25η Φεβρουαρίου 1956, όταν στα πλαίσια του 20ού συνεδρίου του ΚΚΣΕ, ο Νικίτα Χρουστσιόφ εκφώνησε κεκλεισμένων των θυρών το μνημειώδη λόγο «Περί της προσωπολατρείας και των συνεπειών της».

Ο λόγος αποτελούσε κόλαφο για το Στάλιν. Ξεκινούσε με κάποιες επιστολές που ο Λένιν είχε υπαγορεύσει λίγο πριν πεθάνει, όπου ο Στάλιν περιγραφόταν ως ο χειρότερος εκ των πιθανών διαδόχων του, και συνέχιζε με τα πορίσματα της Επιτροπής Ποσπέλοφ που διερεύνησε την τύχη των συμμετασχόντων στο Συνέδριο του 1934 (17ο): από τους 1.966 συνέδρους, 1.108 κηρύχτηκαν στη συνέχεια «αντεπαναστάτες» και στάλθηκαν στα γκούλαγκ ή εκτελέστηκαν. Επίσης, από τους 139 που είχαν εκλεγεί στην Κεντρική Επιτροπή, οι 98 χαρακτηρίστηκαν αργότερα «εχθροί του λαού» και τουφεκίστηκαν (κυρίως τη διετία 1937 - 1938). Μέσα από πληθώρα παρομοίων ιστορικών αναφορών και αποκαλύψεων, ο Χρουστσόφ τεκμηρίωνε το συμπέρασμα πως ο Ιωσήφ Στάλιν είχε σκόπιμα διαστρεβλώσει τις αρχές του μαρξισμού και της επανάστασης ώστε να εγκαθιδρύσει ένα καθεστώς σκληρής καταπίεσης, έναν «κομμουνισμό της προσωπολατρείας και του στρατοπέδου».

Το 20ό συνέδριο έμεινε άναυδο. Ο νικητής του Μεγάλου Πατριωτικού Πολέμου και μέχρι πρόσφατα «πατερούλης» του σοβιετικού λαού, περιγραφόταν ως στυγνός δικτάτορας από τον ίδιο τον Γενικό Γραμματέα του Κόμματος. Λέγεται ότι επιστρέφοντας στο κάθισμά του μετά την αγόρευση, ο Χρουστσόφ βρήκε ένα ανυπόγραφο σημείωμα που έγραφε «Κι εσύ τι έκανες τότε, σύντροφε;» υπενθυμίζοντάς του ότι υπήρξε εξέχον στέλεχος του σταλινικού καθεστώτος. Τότε σηκώθηκε όρθιος και αναφώνησε οργισμένος «Ό,τι κάνεις κι εσύ τώρα, σύντροφε που δεν αποκαλύπτεις το όνομά σου. Δεν τολμούσα να εκφράσω ευθέως τις απόψεις μου.»

Εφαρμογή της αποσταλινοποίησης

Μετά την επικύρωση της πολιτικής φιλελευθεροποίησης από το 20ό Συνέδριο, οι αποφάσεις (χωρίς το πλήρες κείμενο της μυστικής ομιλίας που όμως διέρρευσε σύντομα) τυπώθηκαν σε συντομευμένη μορφή και στάλθηκαν σε όλη τη χώρα, κατοχυρώνοντας το δικαίωμα στην ελεύθερη έκφραση. Στα χρόνια που ακολούθησαν, τα περισσότερα στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας έκλεισαν για πάντα (έμειναν μόνο λίγα για ποινικούς κρατουμένους) και οι περισσότεροι πρώην έγκλειστοι αποκαταστάθηκαν ως «θύματα του σταλινισμού» (617.000 αποκαταστάσεις μόνο τους δέκα πρώτους μήνες), λαμβάνοντας το δικαίωμα να επιστρέψουν στις εργασίες τους. Χαλάρωσε ο ασφυκτικός έλεγχος των επιτροπών λογοκρισίας στον τύπο, την εκπαίδευση και τις τέχνες, εκδόθηκαν για πρώτη φορά απαγορευμένα βιβλία, επιτράπηκε ο δυτικός κινηματογράφος και μουσική, ξεκίνησαν πολιτιστικές, εκπαιδευτικές και αθλητικές ανταλλαγές ανάμεσα στη Σοβιετική Ένωση και το δυτικό μπλοκ. Σε συμβολικό επίπεδο ξηλώθηκαν τα αγάλματα του Στάλιν, απομακρύνθηκε η σορός του από το Μαυσωλείο του Λένιν και αφαιρέθηκε το όνομά του από το Στάλινγκραντ, το οποίο ονομάστηκε ξανά Βόλγκογκραντ.

Στα πλαίσια των αλλαγών, διατάχτηκαν να «αποσταλινοποιηθούν» και τα αδελφά κόμματα, δηλ. όσα κομμουνιστικά κόμματα ξένων χωρών ελέγχονταν από το Κρεμλίνο. Παράδειγμα είναι το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας, του οποίου ο ηγέτης Νίκος Ζαχαριάδης καθαιρέθηκε σχεδόν πραξικοπηματικά και στάλθηκε στη Γιακουτία της Σιβηρίας (κοντά στον Αρκτικό Ωκεανό) για να υπηρετήσει ως δασοφύλακας, ενώ οι Έλληνες πολιτικοί πρόσφυγες συγκρούονταν στην Τασκένδη αλληλοκατηγορούμενοι ως πράκτορες.

Συνολικά η αποσταλινοποίηση λειτούργησε προωθητικά για τη Σοβιετική Ένωση. Η φιλελευθεροποίηση οδήγησε σε πνευματική και καλλιτεχνική άνθηση, ιδιαίτερα χάρη στην αποκατάσταση και την ελευθερία έκφρασης των διανοουμένων. Συχνά λέγεται ότι στην ΕΣΣΔ η δεκαετία του '60 άρχισε δέκα χρόνια νωρίτερα. Αλλά και στο οικονομικό επίπεδο, η επιστροφή πολλών προγραμμένων επιστημόνων στις εργασίες τους και η διάχυτη αισιοδοξία της κοινωνίας ότι «γίνεται μια νέα αρχή» ενίσχυσαν τις παραγωγικές αναδιαρθρώσεις που διεξάγονταν παράλληλα. Οι ρυθμοί ανάπτυξης ξεπέρασαν ακόμα και μεγάλες καπιταλιστικές χώρες όπως οι ΗΠΑ και το Ηνωμένο Βασίλειο, το βιοτικό επίπεδο βελτιώθηκε κατακόρυφα, κατακτήθηκαν στόχοι παγκόσμιας εμβέλειας όπως η πρώτη διαστημική πτήση (Γκαγκάριν,1961) και η κυριαρχία στον αθλητισμό που λειτούργησαν ως ο καλύτερος προπαγανδιστής του καθεστώτος.

Επίσης σε διεθνές επίπεδο η εικόνα της ΕΣΣΔ έγινε διαφορετική. Παρά τις προσπάθειες των δυτικών κυβερνήσεων να τον εμφανίσουν ως τον άξεστο χωριάτη του Κουρσκ εξ αιτίας της αυθόρμητης και συχνά αντισυμβατικής συμπεριφοράς του, ο Χρουστσόφ έστρεψε τους προβολείς στη χώρα του.

Ο Νικήτα Χρουστσώφ στην Κόκκινη Πλατεία, με τον Λεονίντ Μπρέζνιεφ και ανάμεσά τους ο Γιούρι Γκαγκάριν

Αντιδράσεις

Η όλη διαδικασία δεν πέρασε χωρίς εσωκομματικές αντιδράσεις. Η Σοβιετική Ένωση ήταν ένα κράτος που για τριάντα χρόνια κυβερνιόταν με τις μυστικές υπηρεσίες και είχαν διαμορφωθεί στεγανά που δύσκολα έσπαγαν. Τμήμα των γραφειοκρατών του ΚΚΣΕ, ακόμα και ανώτατα στελέχη που αρχικά είχαν στηρίξει τις αλλαγές, έτρεμε στην ιδέα ότι αυτές μπορούσαν να συμπαρασύρουν και τους ίδιους και τους μηχανισμούς που τους στήριζαν.

Η πρώτη απόπειρα να ανακοπούν οι αλλαγές έγινε τον Ιούνιο του 1957, ενώ ο Χρουστσόφ βρισκόταν σε διακοπές. Το Πολιτικό Γραφείο του κόμματος συνήλθε μυστικά (με την πρωτοβουλία μιας ομάδας που έμεινε στην ιστορία ως «Αντικομματική») και αποφάσισε με ψήφους 8-4 να τον καθαιρέσει. Όταν τον κάλεσαν να επιστρέψει στη Μόσχα για να παραιτηθεί, ο Χρουστσόφ έκανε δύο «κινήσεις ματ»: εξασφάλισε την υποστήριξη του θρυλικού στρατηγού Ζούκοφ, υπουργού Αμύνης στην κυβέρνηση, και κατόπιν συγκάλεσε την Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΣΕ, όπου εξέθεσε αναλυτικά τα γεγονότα. Τα μέλη της Κεντρικής Επιτροπής τάχθηκαν υπέρ της συνέχισης της αποσταλινοποίησης και καθαίρεσαν τους Αντικομματικούς, οι οποίοι εν συνεχεία μετακινήθηκαν σε ταπεινωτικά πόστα. Χαρακτηριστικά ο Βιατσεσλάβ Μόλοτοφ, επικεφαλής της σοβιετικής διπλωματίας για σχεδόν δύο δεκαετίες, στάλθηκε πρέσβης στη Μογγολία, ενώ ο Μαλενκόφ μετατέθηκε σε ένα υδροηλεκτρικό φράγμα στο Καζακστάν.

Η δεύτερη απόπειρα, η οποία τελικά ήταν επιτυχημένη, έγινε τον Οκτώβριο του 1964. Με το πρόσχημα της αποτυχίας του Χρουστσόφ στην εξωτερική πολιτική (Κρίση της Κούβας, σχίσμα με την Κίνα), το Πολιτικό Γραφείο τον καθαίρεσε με πρωτοβουλία του Μπρέζνιεφ - οι πραγματικοί λόγοι πρέπει να αναζητηθούν στη δυσαρέσκεια των στρατιωτικών για την προϊούσα αποσταλινοποίηση και τον περιορισμό των στρατιωτικών δαπανών. Ο Χρουστσόφ που εκείνη τη στιγμή βρισκόταν στη Γεωργία, μεταφέρθηκε συνοδευόμενος (για να μη μπορεί να αντιδράσει όπως το '57) στη Μόσχα και ανακοίνωσε ότι «βγαίνει στη σύνταξη για λόγους υγείας».

Κριτική

Από πολλές πλευρές διατυπώθηκαν επικριτικές απόψεις για την ορθότητα ή την ειλικρίνεια των επιλογών. Οι κυριότερες είναι οι ακόλουθες:

• Η Δύση κατηγόρησε τον Χρουστσόφ πως οι προθέσεις του ήταν υποκριτικές, αφού δεν κατάργησε το μονοκομματικό σύστημα, ενώ επίσης επί των ημερών του καταπνίγηκε με τα σοβιετικά τανκς η ουγγρική εξέγερση του 1956 που ζητούσε εκδημοκρατισμό, ο κόσμος έφθασε στα πρόθυρα του πυρηνικού πολέμου με την κρίση της Κούβας και υψώθηκε το Τείχος του Βερολίνου. Η κριτική αυτή παραγνωρίζει δύο δεδομένα: (α) ουδέποτε ο Χρουστσόφ είχε δηλώσει ότι αποσκοπεί στην εγκαθίδρυση Δημοκρατίας «δυτικού τύπου», (β) η αποσταλινοποίηση ήταν κυρίως διαδικασία που απευθυνόταν στο εσωτερικό της ΕΣΣΔ και δεν αφορούσε την εξωτερική της πολιτική ως υπερδύναμης, στο δεδομένο παγκόσμιο συσχετισμό ισχύος και συμφερόντων.

• Ένα κομμάτι του κομμουνιστικού κινήματος με επικεφαλής τον κινέζο πρόεδρο Μάο κατήγγειλε την αποσταλινοποίηση ως απομάκρυνση από τις κομμουνιστικές αρχές και αποκήρυξε το Χρουστσόφ ως ρεβιζιονιστή (αναθεωρητή). Το κομμάτι αυτό μορφοποιήθηκε στη συνέχεια στο «μαοϊκό» κίνημα.

• Έντονη κριτική έχει διατυπωθεί επίσης για τις μεθόδους που χρησιμοποιήθηκαν, οι οποίες συχνά ήταν εξίσου αντιδημοκρατικές και αδιαφανείς με το παρελθόν που η αποσταλινοποίηση ήθελε να αλλάξει. Η κατηγορία για σταλινισμό αποτελούσε πια μομφή παρόμοια με τον «εχθρό του λαού» στη σταλινική περίοδο, με τη διαφορά ότι ο Χρουστσόφ προτιμούσε να εκμηδενίζει πολιτικά τους αντιπάλους του παρά να τους στέλνει στο εκτελεστικό απόσπασμα.

ΠΗΓΗ: http://el.wikipedia.org/