Απεβίωσε ΣΑΝ ΣΗΜΕΡΑ το 1883
Με το θεωρητικό και πολιτικό του έργο, έγινε ο θεμελιωτής της κοσμοθεωρίας του προλεταριάτου, του Επιστημονικού Κομμουνισμού, του Διαλεκτικού και Ιστορικού Υλισμού. Ενας επαναστάτης διανοητής, ο Μαρξ, ανέλυσε επιστημονικά τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής και εκμετάλλευσης της εργατικής τάξης.
«Το όνομά του και το έργο του θα ζήσουν στους αιώνες»
Στις 5 Μάη 1818, στην πόλη Τριρ της Γερμανίας, γεννήθηκε ο Καρλ Μαρξ. Ο άνθρωπος που, με το θεωρητικό και πολιτικό του έργο, έγινε ο θεμελιωτής της κοσμοθεωρίας του προλεταριάτου, του Επιστημονικού Κομμουνισμού, του Διαλεκτικού και Ιστορικού Υλισμού. Ενας επαναστάτης διανοητής, όσο και διανοητής της επανάστασης, ο Μαρξ ανέλυσε επιστημονικά τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής και εκμετάλλευσης της εργατικής τάξης. Ανακάλυψε τις εγγενείς αντιφάσεις του και απέδειξε το αντικειμενικό πέρασμα της κοινωνίας «από το βασίλειο της αναγκαιότητας, στο βασίλειο της ελευθερίας», στη Δικτατορία του Προλεταριάτου ως θεμελιακή προϋπόθεση για την οικοδόμηση του Κομμουνισμού. Μετά το θάνατό του, η επιστημονική κοσμοθεωρία της εργατικής τάξης πήρε το όνομά του: «Μαρξισμός».
Σήμερα, η ιαχή με την οποία τελειώνει το «Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος», το κλασικό αυτό έργο που συνέγραψε με τον Φρ. Ενγκελς, φίλο και σύντροφό του για πάνω από 40 χρόνια, «Προλετάριοι όλων των χωρών Ενωθείτε!», συνεχίζει να προκαλεί τον τρόμο στην αστική τάξη, ακριβώς γιατί συνεχίζεται η εκμετάλλευση. Γιατί η καπιταλιστική κοινωνία περιμένει το «ξύπνημα» του νεκροθάφτη της που θα καταργήσει την τάξη των καπιταλιστών. Αυτό τρέμουν. Το αναπόφευκτο της κατάργησής τους που, όμως χρειάζεται η εργατική τάξη να ανεβάσει τον πολιτικό της αγώνα ως το επίπεδο διεκδίκησης της εξουσίας.
Ποιος ήταν όμως ο άνθρωπος, που με τη θεωρία του άλλαξε τον τρόπο με τον οποίο αντικρίζουμε τον κόσμο; Ποιος ήταν ο επαναστάτης Κ. Μαρξ, που, εκτός από θεωρητικός του προλεταριάτου, αναδείχτηκε και ένας άνθρωπος της δράσης και του αγώνα; Ποιος ήταν αυτός για τον οποίο ο Φρ. Ενγκελς είπε, την ημέρα της κηδείας του στις 18 Μάρτη 1883 (πέθανε στις 14 Μάρτη), ότι «το όνομά του και το έργο του, θα ζήσουν στους αιώνες»; Σε αυτά τα ερωτήματα θα προσπαθήσουμε να δώσουμε απαντήσεις στη σύντομη περιήγησή μας, στη ζωή, στη δράση και το έργο του μεγάλου αυτού θεωρητικού.
Νεανικά χρόνια, σπουδές και πρώτες επιρροές
 |
Ο Μαρξ καταγόταν από οικογένεια «εύπορη, καλλιεργημένη, όχι όμως επαναστατική», όπως την περιγράφει ο Β.Ι. Λένιν, στο έργο του «Καρλ Μαρξ - Σύντομη Βιογραφική Σκιαγραφία με έκθεση του Μαρξισμού» (κυκλοφορεί σε μπροσούρα με τον τίτλο «Για τον Μαρξ και τον Μαρξισμό», εκδ. ΣΕ). Ο πατέρας του, Ερρίκος, ήταν δικηγόρος, Εβραίος, που όμως το 1824, ασπάστηκε τον προτεσταντισμό. Ηταν άνθρωπος μορφωμένος, θαυμαστής της φιλοσοφικής φιλολογίας του 18ου αιώνα. Η μητέρα του, αντιθέτως, ενδιαφερόταν περισσότερο για τα προβλήματα του νοικοκυριού, την ανατροφή των παιδιών, που ουδέποτε κατάλαβε γιατί ο γιος της δε συνέχισε το επάγγελμα του πατέρα του. Η παιδική ηλικία του Μαρξ, όπως αναφέρει ο Νικολάι Ιβανόφ, στο έργο του «Καρλ Μαρξ - Σύντομη Βιογραφία» (εκδ. ΣΕ), ήταν ευτυχισμένη. «Ηταν ζωηρός και εύθυμος, ο πιο επινοητικός, στα παιχνίδια και στα πειράγματα, από τους μικρούς φίλους του και τις αδελφές του. Του άρεσε να επινοεί φανταστικές ιστορίες που τις άκουγαν εκστατικά».
Από το 1830 έως το 1835, ήταν μαθητής της μέσης εκπαίδευσης στο κολέγιο της γενέτειράς του, της Τριρ. Στη συνέχεια, πήγε στη Βόννη όπου γράφτηκε στη Νομική Σχολή τού εκεί Πανεπιστημίου και ένα χρόνο αργότερα στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου. Εκεί, εκτός από τα νομικά, ρίχτηκε με ιδιαίτερο ζήλο στη μελέτη της ιστορίας και της φιλοσοφίας. Μελέτησε σε βάθος τα κυριότερα ρεύματα της εποχής και στάθηκε ιδιαίτερα στον Χέγκελ. Οι μελέτες του και το ριζοσπαστικό πνεύμα, οδήγησαν γρήγορα τον νεαρό Μαρξ στο κίνημα των νεο-χεγκελιανών, που διακρίνονταν για το ριζοσπαστισμό τους και την κριτική τους στη θρησκεία. Το 1841, τελειώνει το πανεπιστήμιο με μια διδακτορική διατριβή πάνω στις «Διαφορές της Επικούρειας και Δημοκρίτειας Φιλοσοφίας» (στα ελληνικά: εκδ. «Γνώση»).
 |
Γρήγορα εγκαταλείπει τις σκέψεις του για ακαδημαϊκή καριέρα, βλέποντας πως η αντιδραστική πολιτική της κυβέρνησης δεν αφήνει πολλά περιθώρια. Νωρίτερα (1832) είχε αφαιρέσει την έδρα του Λουδοβίκου Φόυερμπαχ, ενώ το 1841 απαγόρευσε στον νεαρό καθηγητή Μπρούνο Μπάουερ να διδάσκει στη Βόννη. Οι νεο-χεγκελιανοί της περιόδου - ανάμεσά τους και ο Μαρξ - στρέφονται προς τον Φόυερμπαχ, όταν και ο τελευταίος στρέφεται προς τον υλισμό, στον οποίο προσχωρεί το 1841. «Επρεπε να υποστεί κανείς την απολυτρωτική επίδραση αυτών των βιβλίων», έγραφε ο Ενγκελς για τα έργα του Φόυερμπαχ.
Στις αρχές του 1842 (1 Γενάρη) εκδίδεται στην Κολονία η αντιπολιτευόμενη «Εφημερίδα του Ρήνου», στην οποία ο Μαρξ καλείται αμέσως ως κύριος συνεργάτης. Τον Οκτώβρη του ίδιου χρόνου, αναλαμβάνει την αρχισυνταξία της εφημερίδας.
«Με τη διεύθυνση του Μαρξ η επαναστατική - δημοκρατική κατεύθυνση της εφημερίδας γινόταν όλο και πιο ξεκάθαρη», περιγράφει ο Λένιν. Και πράγματι, ο κομμουνιστικός προσανατολισμός του Μαρξ, θα φανεί απ' τα πρώτα κιόλας βήματά του στην εφημερίδα. Η ενασχόλησή του, όμως, με τα καθημερινά πολιτικά, οικονομικά προβλήματα της περιόδου, φανερώνει στον ίδιο όχι μόνο τις ελλείψεις του στην Πολιτική Οικονομία - την οποία στη συνέχεια μελετά επισταμένα - αλλά και προσκρούει σε μια σειρά από αντιφάσεις που δύσκολα μπορεί να ερμηνευτούν με βάση τον χεγκελιανό ιδεαλισμό. Τον Οκτώβρη του 1842, ο Μαρξ για πρώτη φορά παίρνει θέση για τις μέχρι τότε σοσιαλιστικές και κομμουνιστικές θεωρίες και λέει ότι ο κομμουνισμός πρέπει πρώτα να γεννηθεί σαν αλήθεια της επιστήμης και μετά να γίνει μια πραγματική δύναμη. Μέχρι τότε, άλλωστε, οι σοσιαλιστικές και κομμουνιστικές ιδέες που κυριαρχούσαν ήταν ουτοπικές.
Διαλεκτικός Υλισμός
 |
Από την περίοδο της «Εφημερίδας του Ρήνου», ο Μαρξ αρχίζει τα δικά του φιλοσοφικά, θεωρητικά, πολιτικά και οικονομικά βήματα για την εξήγηση της ανθρωπότητας. Ηδη, το 1843, ο Μαρξ βλέπει τη διαλεκτική ενότητα θεωρίας και πράξης, σημειώνοντας: «Το όπλο της κριτικής δεν μπορεί, βέβαια, ν' αντικαταστήσει την κριτική του όπλου, και η υλική δύναμη πρέπει ν' ανατραπεί, επίσης, με υλική δύναμη. Μα και η θεωρία γίνεται υλική δύναμη μόλις κατακτήσει τις μάζες». Η εφημερίδα, κλείνει το 1843, το Μάρτη και την ίδια χρονιά, παντρεύεται την παιδική του φίλη Τζένη φον Βεστφάλεν. Το φθινόπωρο του '43, πηγαίνει στο Παρίσι, εξόριστος. Εκεί, τέλη Αυγούστου του 1844, θα συναντηθεί για δεύτερη φορά με τον Φρ. Ενγκελς. Επρόκειτο για μια ιστορική συνάντηση, όπου διαπιστώθηκε η ταυτότητα των αντιλήψεών τους, με αποτέλεσμα να ξεκινήσει η χωρίς προηγούμενο 40χρονη φιλία και συνεργασία τους.
Η «Εφημερίδα του Ρήνου», αν και είχε σύντομη διάρκεια ζωής, παίζει σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη της μαρξιστικής θεωρίας στα μετέπειτα χρόνια - θεωρία που, όπως είδαμε, δεν προήλθε ως κεραυνός εν αιθρία. «Ολη η μεγαλοφυία του Μαρξ», έλεγε ο Λένιν, «βρίσκεται στο ότι έδωσε απαντήσεις στα ερωτήματα που είχε ήδη θέσει η πρωτοπόρα σκέψη της ανθρωπότητας. Η διδασκαλία του γεννήθηκε σαν κατευθείαν κι άμεση συνέχιση της διδασκαλίας των πιο μεγάλων εκπροσώπων της φιλοσοφίας, της πολιτικής οικονομίας και του σοσιαλισμού».
Ο Μαρξ, μαζί με τον Ενγκελς, μελέτησε κριτικά τη φιλοσοφία και ιδιαίτερα Χέγκελ, Φόυερμπαχ, Καντ. «Ο Μαρξ είναι εκείνος που συνέχισε και ολοκλήρωσε με μεγαλοφυία τα τρία βασικά ιδεολογικά ρεύματα της ανθρωπότητας: την κλασική γερμανική φιλοσοφία, την κλασική αγγλική πολιτική οικονομία και το γαλλικό σοσιαλισμό σε συνδυασμό με τις γαλλικές επαναστατικές διδασκαλίες γενικότερα», γράφει ο Λένιν.
 |
Οι Μαρξ - Ενγκελς «αφομοίωσαν δημιουργικά και αξιοποίησαν ό,τι θετικό στοιχείο υπήρχε στους υλιστές, μα και στους ιδεαλιστές. Από τον Φόυερμπαχ π.χ. αξιοποίησαν τον υλισμό, απορρίπτοντας τον ιδεαλισμό και ανθρωπομορφισμό του. Στο φιλοσοφικό σύστημα του Χέγκελ ανακάλυψαν τη βασική εσωτερική του αντίθεση ανάμεσα στο σύστημα (ιδεαλιστικό) και τη μέθοδο (διαλεκτική). Απέρριψαν το σύστημα (τον ιδεαλισμό) και μετέπλασαν τη διαλεκτική του μέθοδο, παίρνοντας το λογικό πυρήνα της, την ιδέα της ανάπτυξης με πηγή την πάλη των αντιθέτων. Ενωσαν, όμως, οργανικά τον υλισμό με τη διαλεκτική και έτσι γεννήθηκε μια καινούρια ποιότητα, μια ανώτερη, ριζικά διαφορετική μορφή φιλοσοφικής σκέψης και ερμηνείας του κόσμου. Με αυτόν τον οργανικό συνδυασμό ο υλισμός γίνεται διαλεκτικός και η διαλεκτική υλιστική και γεννιέται η τρίτη ιστορική μορφή του υλισμού, ο μαρξιστικός Διαλεκτικός Υλισμός. Η γένεσή του αποτέλεσε μεγάλη νίκη της επιστημονικής σκέψης και ολοκληρωτική ήττα του ιδεαλισμού και της μεταφυσικής» («Κυριακάτικος Ριζοσπάστης» 3/5/1998 - Αφιέρωμα στα 180 χρόνια από τη γέννηση του Μαρξ).
Ο ίδιος ο Μαρξ περιγράφει την παραπάνω διαδικασία εξαιρετικά παραστατικά στον πρόλογο της 2ης έκδοσης του πρώτου τόμου του «Κεφαλαίου»: «Η διαλεκτική μου μέθοδος στη βάση της δεν είναι μονάχα διαφορετική από τη χεγκελιανή μέθοδο, μα είναι το κατ' ευθείαν αντίθετό της. Για τον Χέγκελ το προτσές της νόησης, που με το όνομα Ιδέα το μετατρέπει μάλιστα σε αυθυπόστατο υποκείμενο, είναι ο δημιουργός του πραγματικού, το οποίο αποτελεί μονάχα το εξωτερικό του φανέρωμα. Για μένα, αντίστροφα, το ιδεατό δεν είναι παρά το υλικό μεταφερμένο και μετασχηματισμένο στο ανθρώπινο κεφάλι».
Η υλιστική αντίληψη της Ιστορίας
 |
Ο προμαρξιστικός υλισμός, όπως έχει κατά καιρούς επισημανθεί, δεν επέκτεινε τον υλισμό του και στα κοινωνικά φαινόμενα, δεν έδωσε υλιστική ερμηνεία της κοινωνικής ζωής και δράσης των ανθρώπων. Η επίγνωση αυτής της ασυνέπειας, οδήγησε τον Μαρξ στην πεποίθηση ότι πρέπει η επιστήμη της κοινωνίας να εναρμονιστεί με την υλιστική βάση «και να ξαναφτιαχτεί πάνω σ' αυτή τη βάση» - όπως ο ίδιος σημείωνε. Μ' αυτή την επέκταση και ολοκλήρωση του υλισμού γεννήθηκε η υλιστική αντίληψη της Ιστορίας, ο Ιστορικός Υλισμός.
Να πώς περιγράφει ο Λένιν το Διαλεκτικό Υλισμό: «Ο μαρξισμός έδειξε το δρόμο για μια καθολική, ολόπλευρη μελέτη του προτσές της γέννησης, της ανάπτυξης και της παρακμής των κοινωνικοοικονομικών σχηματισμών, εξετάζοντας όλες τις αντιφατικές τάσειςστο σύνολό τους, ανάγοντάς τες στους όρους ζωής και παραγωγής των διαφόρων τάξεων της κοινωνίας - όρους που μπορούν να καθοριστούν με ακρίβεια - παραμερίζοντας τον υποκειμενισμό και την αυθαιρεσία στον ξεχωρισμό ορισμένων "επικρατέστερων" ιδεών ή στην ερμηνεία τους και αποκαλύπτοντας ότι όλες οι ιδέες και όλες οι διάφορες τάσεις έχουν, χωρίς εξαίρεση, τη ρίζα τους στην κατάσταση των υλικών παραγωγικών δυνάμεων. Οι άνθρωποι δημιουργούν οι ίδιοι την ιστορία τους, τι είναι όμως εκείνο που καθορίζει τα κίνητρα των ανθρώπων και πιο ειδικά των ανθρώπινων μαζών, τι είναι εκείνο που προκαλεί τις συγκρούσεις ανάμεσα στις αντιφατικές ιδέες και τάσεις, ποιο είναι το σύνολο όλων αυτών των συγκρούσεων μέσα σε όλες τις ανθρώπινες κοινωνίες, ποιοι είναι οι αντικειμενικοί όροι της παραγωγής της υλικής ζωής, που δημιουργούν τη βάση όλης της ιστορικής δράσης των ανθρώπων, ποιος είναι ο νόμος ανάπτυξης αυτών των όρων - σε όλα αυτά τα προβλήματα έστρεψε την προσοχή του ο Μαρξ και έδειξε το δρόμο για την επιστημονική μελέτη της ιστορίας, σαν προτσές ενιαίου που κυριαρχείται από νομοτέλεια σε όλη την τεράστια πολυπλευρότητα και αντιφατικότητά του».
 |
Ο Μαρξ έδωσε άλλο ένα όπλο στην εργατική τάξη και στην προσπάθεια μελέτης και εξήγησης του κόσμου. Είναι η θεωρία της ταξικής πάλης: «Η ιστορία όλων των ως τα τώρα κοινωνιών - θα γράψει ο Μαρξ στο "Κομμουνιστικό Μανιφέστο" - ήταν ιστορία ταξικών αγώνων (...) Η σύγχρονη αστική κοινωνία, που πρόβαλε μέσα από τα σπλάχνα της κατεστραμμένης φεουδαρχικής κοινωνίας, δεν εξάλειψε τις ταξικές αντιθέσεις. Αντικατέστησε απλώς τις παλιές τάξεις με νέες, τους παλιούς όρους καταπίεσης με νέους, τις παλιές μορφές πάλης με νέες».
Ανθρωπος της θεωρίας και της δράσης
Ο Μαρξ, όμως, εκτός από ένας από τους μεγαλύτερους θεωρητικούς, ήταν παράλληλα και άνθρωπος της δράσης. Το 1845, ύστερα από επιμονή της πρωσικής κυβέρνησης ο Μαρξ απελάθηκε από το Παρίσι και πήγε στις Βρυξέλλες. Την άνοιξη του 1847, ο ίδιος και ο Ενγκελς, προσχώρησαν στη μυστική προπαγανδιστική εταιρεία, την «Ενωση Δικαίων», αφού η ηγεσία της συμφώνησε στην αναγκαιότητα της ανοιχτής δράσης και κυρίως της ανοιχτής προπαγάνδισης των ιδεών της, στις οποίες οι Μαρξ - Ενγκελς έδωσαν επιστημονικό περιεχόμενο και έτσι ιδρύθηκα η «Ενωση Κομμουνιστών». Τόσο ο Μαρξ όσο και ο Ενγκελς πήραν μέρος στο Δεύτερο Συνέδριο αυτής της Ενωσης, διαδραματίζοντας σημαντικό ρόλο στην ίδρυση του πρώτου, στην ιστορία του εργατικού κινήματος, Κομμουνιστικού Κόμματος όπως ήταν η «Ενωση Κομμουνιστών». Με εντολή του συνεδρίου στον Μαρξ για τη σύνταξη του Προγράμματος του Κόμματος, γράφτηκε το περίφημο «Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος», με τη συμβολή και του Ενγκελς, που εκδόθηκε το Φλεβάρη του 1848.
 |
«Στο έργο αυτό - σημειώνει ο Λένιν - εκτίθεται με μεγαλοφυή σαφήνεια και διαύγεια η νέα κοσμοαντίληψη, ο συνεπής υλισμός που αγκαλιάζει και την περιοχή της κοινωνικής ζωής, η διαλεκτική σαν η πιο ολόπλευρη και η πιο βαθιά διδασκαλία της εξέλιξης, η θεωρία της ταξικής πάλης και ο κοσμοϊστορικός επαναστατικός ρόλος του προλεταριάτου, του δημιουργού της νέας, της κομμουνιστικής κοινωνίας».
Οταν ξεσπά η επανάσταση του Φλεβάρη του 1848, ο Μαρξ απελάθηκε από το Βέλγιο. Ξαναγύρισε στο Παρίσι και από εκεί πήγε στη Γερμανία και συγκεκριμένα στην Κολονία. Εκεί άρχισε να βγαίνει από την 1 Ιούνη 1848 έως τις 19 Μάη 1849, η «Νέα Εφημερίδα του Ρήνου». Διευθυντής της εφημερίδας ήταν ο Μαρξ. Η νίκη της αντεπανάστασης στην Πρωσία, αρχικά παραπέμπει το μεγάλο επαναστάτη σε δίκη, στην οποία αθωώθηκε και μετά τον απέλασε, στις 16 Μάη του 1849. Αρχικά πήγε στο Παρίσι, από όπου όμως και πάλι απελάθηκε. Στις 13 Ιούνη 1849, ο Μαρξ και η οικογένειά του, πηγαίνουν στο Λονδίνο, όπου έμεινε μέχρι το τέλος της ζωής του.
«Οι συνθήκες της ζωής του σαν εκπατρισμένου, όπως βγαίνει ανάγλυφα από την αλληλογραφία του με τον Ενγκελς ήταν εξαιρετικά δύσκολες. Η ανέχεια έπνιγε κυριολεκτικά τον Μαρξ και την οικογένειά του. Αν δεν υπήρχε η αδιάκοπη, γεμάτη αυταπάρνηση οικονομική ενίσχυση του Ενγκελς, ο Μαρξ όχι μόνο δε θα μπορούσε να τελειώσει "Το Κεφάλαιο", αλλά θα χανόταν αναπόφευκτα από τη φτώχεια και τις στερήσεις», γράφει ο Λένιν.
Η ζωή του Μαρξ ήταν πράγματι δύσκολη. Ομως, την ίδια αυτή περίοδο, ρίχνεται με μεγαλύτερο ζήλο στη μελέτη της Πολιτικής Οικονομίας, ετοιμάζοντας το μεγαλειώδες έργο του, «Το Κεφάλαιο» (1867), του οποίου μόνο τον πρώτο τόμο ολοκλήρωσε. Οι άλλοι δύο βγήκαν μετά το θάνατό του και με τη δουλειά του Φρ. Ενγκελς πάνω στα χειρόγραφα που είχε αφήσει ο μεγάλος επαναστάτης. Νωρίτερα, το 1859, ο Μαρξ είχε δώσει μια «πρώτη γεύση» του τι θα ακολουθούσε με το άλλο σημαντικό του έργο, την «Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας».
 |
Φτάνουμε, έτσι, στη «θεωρία της υπεραξίας», μια ακόμη επιστημονική ανακάλυψη του Μαρξ, κολοσσιαίας σημασίας για το προλεταριάτο και την εξήγηση του κόσμου που ζούμε.
«Το Κεφάλαιο»
Στο αξεπέραστο έργο του, «Το Κεφάλαιο», ο Μαρξ «απέδειξε ότι η ανάπτυξη του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής, οδηγεί αντικειμενικά και αναπόφευκτα στον ανώτερο κομμουνιστικό τρόπο παραγωγής, ενώ για την έρευνα και τη μελέτη του ακολούθησε τη διαλεκτική μέθοδο, αποδεικνύοντας ταυτόχρονα ότι οι νόμοι κίνησης της κοινωνίας είναι αντικειμενικοί, ανεξάρτητοι από τη θέληση των ανθρώπων, αλλά δρουν μέσω της δράσης των ανθρώπων» («Ρ», 14/3/2003).
Ο Μαρξ αναλύει εξαρχής τις ιστορικές προϋποθέσεις γέννησης του κεφαλαίου. «Ιστορική προϋπόθεση για τη γέννηση του κεφαλαίου είναι πρώτο, η συσσώρευση ενός ορισμένου χρηματικού ποσού στα χέρια μερικών ατόμων σε συνθήκες ενός σχετικά υψηλού επιπέδου ανάπτυξης της εμπορευματικής παραγωγής γενικά και δεύτερο, η ύπαρξη εργάτη "ελεύθερου" με διπλή έννοια, ελεύθερου από κάθε λογής εμπόδια ή περιορισμούς στην πώληση της εργατικής του δύναμης και ελεύθερου από τη γη και γενικά από τα μέσα παραγωγής, εργάτη χωρίς νοικοκυριό, εργάτη "προλετάριου", που δεν έχει άλλα μέσα ύπαρξης εκτός από την πώληση της εργατικής του δύναμης», γράφει ο Λένιν.
Ερευνώντας την οικονομική διάρθρωση της καπιταλιστικής κοινωνίας, αποκάλυψε τις σχέσεις που διέπουν τις δύο βασικές τάξεις του καπιταλισμού. Οι σχέσεις αυτές χαρακτηρίζονται από την εκμετάλλευση και την καταπίεση του προλεταριάτου από την αστική τάξη.
Στο ίδιο έργο, ο Μαρξ, αναλύει και τη θεωρία της υπεραξίας, η διδασκαλία της οποίας - κατά τον Λένιν - «είναι ο ακρογωνιαίος λίθος της οικονομικής θεωρίας του Μαρξ». «Η θεωρία της υπεραξίας δίνει το κλειδί, ότι το προλεταριάτο δεν μπορεί να εξαλείψει την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο μέσα στα πλαίσια του καπιταλισμού. (...) Αποδεικνύει την αναγκαιότητα της ενιαίας οικονομικής πολιτικής και ιδεολογικής, ταξικής πάλης. Εξηγώντας με αδιαμφισβήτητο τρόπο τη φύση των αντιθέσεων της καπιταλιστικής κοινωνίας και το αναπόφευκτο της όξυνσής τους, θεμελίωσε επιστημονικά τον ιστορικά μεταβατικό χαρακτήρα του καπιταλισμού και αντικατάστασή του από το σοσιαλισμό» («Ρ», 5/5/1993, Αφιέρωμα στα 175 χρόνια από τη γέννηση του Μαρξ).
Η Διεθνής Ενωση Εργατών
Στις 28 Σεπτέμβρη του 1864, ιδρύθηκε στο Λονδίνο η ονομαστή Πρώτη Διεθνής, η «Διεθνής Ενωση των Εργατών». Φυσικά, η ίδρυσή της δεν ήρθε ως κεραυνός εν αιθρία, αλλά ήταν αποτέλεσμα της αναζωογόνησης των δημοκρατικών και επαναστατικών κινημάτων στα τέλη της δεκαετίας 1850 - 1860. «Ο Μαρξ ήταν ψυχή αυτής της οργάνωσης, ήταν εκείνος που έγραψε την πρώτη "Διακήρυξή" της και μια σειρά αποφάσεις, δηλώσεις και διακηρύξεις της», γράφει ο Λένιν.
Και συνεχίζει: «Ο Μαρξ συνενώνοντας το εργατικό κίνημα των διαφόρων χωρών, προσπαθώντας να κατευθύνει στην κοίτη μιας κοινής δράσης τις διάφορες μορφές του μη προλεταριακού, του προμαρξικού σοσιαλισμού (Ματζίνι, Προυντόν, Μπακούνιν, αγγλικός φιλελεύθερος τρεϊντγιουνιονισμός, λασσαλικές ταλαντεύσεις προς τα δεξιά στη Γερμανία κ.τ.λ.) και καταπολεμώντας τις θεωρίες όλων αυτών των αιρέσεων και μικροσχολών, σφυρηλάτησε μια ενιαία τακτική της προλεταριακής πάλης της εργατικής τάξης των διάφορων χωρών».
Παράλληλα με την εργασία του στη Διεθνή, ο Μαρξ συνεχίζει να δουλεύει πάνω στο «Κεφάλαιο» και σε άλλα θεωρητικά του έργα. Αναπτύσσει και βαθαίνει τη θεωρία.
Το 1871, ο Μαρξ μελετά από κοντά και με ενθουσιασμό την πρώτη μεγάλη επαναστατική απόπειρα για την εξουσία του προλεταριάτου στη Γαλλία, την εγκαθίδρυση για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας της εξουσίας της εργατικής τάξης, την Κομμούνα του Παρισιού. Την έκρινε τόσο βαθιά, τόσο εύστοχα και τόσο λαμπρά - υπογραμμίζει ο Λένιν - από την άποψη ενός ανθρώπου της δράσης και ενός επαναστάτη. Το έργο του «Ο Εμφύλιος Πόλεμος στη Γαλλία» είναι κλασικό. «Κι όμως, γράφει ο Μαρξ στο συγκεκριμένο έργο, ήταν η πρώτη επανάσταση με την οποία η εργατική τάξη αναγνωρίστηκε ανοιχτά, σαν η μόνη τάξη που ήταν ακόμη ικανή για κοινωνική πρωτοβουλία. Αναγνωρίστηκε ακόμα και από τη μεγάλη μάζα της μεσαίας τάξης του Παρισιού - από τους μαγαζάτορες, τους βιοτέχνες, τους εμπόρους - εκτός μόνο από τους πλούσιους κεφαλαιοκράτες».
Μετά την πτώση της Κομμούνας και τη διάσπαση της Διεθνούς από τους μπακουνιστές, έγινε αδύνατη η παραμονή της Διεθνούς στην Ευρώπη και οι Μαρξ - Ενγκελς εξασφάλισαν τη μεταφορά του Γενικού της Συμβουλίου στη Νέα Υόρκη.
«Ο Μαρξ ήταν πρωτοπόρος και στη θεωρητική δουλειά και στη δράση»
Ομως, τα αυξημένα καθήκοντά του στη Διεθνή, σε συνδυασμό με τη συνεχή και ακαταπόνητη θεωρητική του εργασία, υπέσκαψαν την υγεία του. Μέχρι το θάνατό του, συνεχίζει να δουλεύει το «Κεφάλαιο», ενώ παράλληλα, για την εύρεση όσο το δυνατόν περισσότερων στοιχείων, μαθαίνει μια σειρά από ξένες γλώσσες (ανάμεσά τους και τα ρώσικα). Το έργο, όμως, έμεινε ημιτελές. Στις 2 Δεκέμβρη 1881, πεθαίνει η γυναίκα του, η Τζένη, πιστή σύντροφος της ζωής του, σε όλες τις μεγάλες και σοβαρές κακουχίες που πέρασε.
Στις 14 Μάρτη 1883, ο Μαρξ πέθανε. «Στις τρεις παρά τέταρτο έπαψε να σκέφτεται ο μεγαλύτερος σύγχρονος στοχαστής. Μόλις τον είχαμε αφήσει μονάχο του δυο λεπτά και τον βρήκαμε, όταν ξαναμπήκαμε στο δωμάτιό του, ήσυχα αποκοιμισμένο στην πολυθρόνα του - αλλά για πάντα», λέει ο Ενγκελς στην ομιλία του, στον τάφο του Μαρξ.
«Ο Μαρξ - συνεχίζει ο Ενγκελς - ανακάλυψε το νόμο εξέλιξης της ανθρώπινης ιστορίας: το σκεπασμένο ίσαμε τώρα με ιδεολογικά επιστρώματα απτό γεγονός, ότι οι άνθρωποι, πριν απ' όλα, πρέπει να τρώνε, να πίνουν, να έχουν κατοικία και να ντύνονται προτού αρχίσουν να ασχολούνται με την πολιτική, την επιστήμη, την τέχνη, τη θρησκεία κτλ. (...) Μα αυτό δεν είναι όλο. Ο Μαρξ ανακάλυψε επίσης τον ειδικό νόμο κίνησης του σημερινού κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής και της αστικής κοινωνίας, που προέρχεται απ' αυτόν. Με την ανακάλυψη της υπεραξίας, φωτίστηκαν με μιας όλα, ενώ όλες οι προηγούμενες έρευνες, τόσο των αστών οικονομολόγων, όσο και των σοσιαλιστών κριτικών, είχαν πλανηθεί στο σκοτάδι».
Ο Ενγκελς, στον ίδιο βαρυσήμαντο λόγο, τονίζει: «Ο Μαρξ ήταν προπάντων επαναστάτης. Ο πραγματικός σκοπός της ζωής του ήταν να βοηθήσει με έναν οποιονδήποτε τρόπο στην ανατροπή της κεφαλαιοκρατικής κοινωνίας και των κρατικών θεσμών που έχει δημιουργήσει, να πάρει μέρος στην απελευθέρωση του σύγχρονου προλεταριάτου, που αυτός τού έδωσε για πρώτη φορά τη συνείδηση της θέσης του και των αναγκών του, τη συνείδηση των όρων της χειραφέτησής του. Ο αγώνας ήταν το στοιχείο του».
Αναπόφευκτος ο κομμουνισμός
Η εμφάνιση του μαρξισμού δεν ήρθε από το πουθενά, ούτε ήταν προϊόν της ...δημιουργικής φαντασίας του Μαρξ. Δεν προέκυψε ως παρθενογένεση. Αντιθέτως, ήταν απόρροια της ιστορικής αναγκαιότητας. Ηταν αποτέλεσμα και συνέχεια των μέχρι τότε θεωρητικών και επιστημονικών ανακαλύψεων και ερωτημάτων.
«Ο,τι καινούριο έκανα εγώ», γράφει ο Μαρξ, «ήταν για να αποδείξω:
1. Οτι η ύπαρξη των τάξεων συνδέεται απλώς με ορισμένες φάσεις ανάπτυξης της παραγωγής,
2. ότι η ταξική πάλη οδηγεί αναγκαστικά στη δικτατορία του προλεταριάτου,
3. ότι η ίδια αυτή η δικτατορία αποτελεί μονάχα το πέρασμα στην κατάργηση όλων των τάξεων και σε μια αταξική κοινωνία» («Διαλεχτά Εργα Μαρξ - Ενγκελς», τόμ. 1, σελ. 530).
Ο Μαρξ έζησε και πέθανε μέσα στη φτώχεια. Ομως, με το θεωρητικό και πολιτικό του έργο, με τη δράση του, πλούτισε το προλεταριάτο, το εξόπλισε με το όπλο της γνώσης του κόσμου. Η επιστήμη του Διαλεκτικού Υλισμού έδωσε νέα πνοή στον άνθρωπο, να διεκδικήσει την απελευθέρωσή του - απελευθέρωση που μόνο η πρωτοπόρα τάξη είναι σε θέση να φέρει σε πέρας. Η διατύπωση της θεωρίας της Δικτατορίας του Προλεταριάτου, μαζί με όλες τις επιστημονικές του ανακαλύψεις - σε όλα τα πεδία των κοινωνικών, πολιτικών και οικονομικών επιστημών - έφερε το Σοσιαλισμό από το επίπεδο της Ουτοπίας, στο σημείο της Επιστήμης.
Το φάντασμα του Μαρξ στοιχειώνει τους αστούς
Ο Μαρξ, η ζωή του, η δράση του, το έργο του, συκοφαντήθηκαν από την αστική τάξη, όσο λίγοι. Αναμενόμενο. Επίσης, δεν έλειψαν και ορισμένοι καλοθελητές - μετά τις ανατροπές των σοσιαλιστικών χωρών - που προέβλεψαν το «τέλος της Ιστορίας», το «τέλος της πάλης των τάξεων». Σήμερα, 190 χρόνια από τη γέννηση του Μαρξ και 17 χρόνια από τις ανατροπές, όλες αυτές οι κραυγές έχουν πεταχτεί στον ...κάλαθο των αχρήστων και οι αστοί ακόμη δεν μπορούν να ανατρέψουν καμιά απ' τις θεωρίες του Μαρξ. Μια άλλη, κλασική τακτική των αστών είναι να αποσπάσουν τον Μαρξ από την επαναστατική θεωρία. Να τι έγραφε ο Λένιν, στο κλασικό πια έργο «Κράτος και Επανάσταση»:
«Με τη διδασκαλία του Μαρξ συμβαίνει σήμερα ό,τι συνέβηκε επανειλημμένα στην ιστορία με τις διδασκαλίες των επαναστατών στοχαστών και αρχηγών των καταπιεζόμενων τάξεων στην πάλη τους για την απελευθέρωση. Οσο ζούσαν οι μεγάλοι επαναστάτες, οι τάξεις των καταπιεστών τούς καταδίωκαν συνεχώς και αντιμετώπιζαν τη διδασκαλία τους με την πιο άγρια μανία, με το πιο λυσσασμένο μίσος, με την πιο αχαλίνωτη εκστρατεία ψευτιάς και συκοφαντίας. Υστερα από το θάνατό τους γίνονται προσπάθειες να τους μετατρέψουν σε άβλαβα εικονίσματα, σα να λέμε, να τους αγιοποιήσουν, να δώσουν κάποια δόξα στο όνομά τους για "παρηγοριά" των καταπιεζόμενων τάξεων και για την αποβλάκωσή τους, ευνουχίζοντας το περιεχόμενο της επαναστατικής διδασκαλίας, στομώνοντας την επαναστατική της αιχμή, εκχυδαΐζοντας την. Με τέτοια "επεξεργασία" του μαρξισμού συμφωνάνε σήμερα η αστική τάξη και οι οπορτουνιστές μέσα στο εργατικό κίνημα». Σας θυμίζουν τίποτα αυτά τα τόσο επίκαιρα λόγια του Λένιν;
Ακριβώς σε αυτή τη λογική, ο Λένιν, επισημαίνοντας το καίριο σημείο διαφοροποίησης του μαρξιστή από το δήθεν μαρξιστή υποστήριζε ότι «μαρξιστής είναι μόνο εκείνος που επεκτείνει την αναγνώριση της πάλης των τάξεων ως την αναγνώριση της Δικτατορίας του Προλεταριάτου. Εδώ βρίσκεται η βαθύτερη διαφορά του μαρξιστή από το μικρό (μα, και μεγάλο) αστό της αράδας. Πάνω σ' αυτή τη λυδία λίθο πρέπει να δοκιμάζουμε την πραγματική κατανόηση και παραδοχή του μαρξισμού» («Απαντα», τόμ. 33, σελ. 34 και «Ρ» 5/4/1998 «Αφιέρωμα στα 150 χρόνια Μανιφέστο»).
Αντί επιλόγου
Κλείνοντας αυτό το κείμενο - που μόνο ολοκληρωμένο δε θα μπορούσε να θεωρηθεί - αξίζει να παραθέσουμε ένα απόσπασμα από το πώς έβλεπαν οι ίδιοι οι εργάτες τον Κ. Μαρξ.
Γράφει ο Φρίντριχ Λέσνερ, ράφτης, μέλος του Γενικού Συμβουλίου της Πρώτης Διεθνούς: «Ξεχωριστή σημασία έδινε ο Μαρξ στο να συναντιέται μ' εργάτες και να κουβεντιάζει μαζί τους. Ζητούσε κυρίως τη συντροφιά εκείνων που του μιλούσαν ανοιχτά και χωρίς κολακείες. Ηθελε πάρα πολύ ν' ακούει τις γνώμες των εργατών για το κίνημα, κι έδειχνε πάντα προθυμία να συζητάει μαζί τους τα πιο σοβαρά πολιτικά και οικονομικά ζητήματα. Διαπίστωνε πολύ γρήγορα αν οι συζητητές του διέθεταν την απαιτούμενη δυνατότητα κατανόησης γι' αυτά τα ζητήματα κι όσο αυτή η δυνατότητα ήταν πιο ανεβασμένη, τόσο πιο μεγάλη ήταν η δική του χαρά γι' αυτό. (...) Γενικά, ήταν άνθρωπος έξοχος για συναναστροφή, ένας άνθρωπος που ασκούσε έλξη σ' όποιον έρχονταν σ' επαφή μαζί του, και, θα μπορούσε κανένας να πει, τον εμάγευε. Το χιούμορ του ήταν ακαταμάχητο, το γέλιο του αφάνταστα εγκάρδιο. Κάθε φορά, που σε κάποια χώρα, οι σύντροφοί μας πετύχαιναν μια νίκη, ξεσπούσε σ' ακράτητες χαρές και πανηγυρισμούς, παρασέρνοντας κι όλους τους άλλους τριγύρω του... Τις επιθέσεις του εχθρού τις αντιμετώπιζε εύθυμα, κι είχανε πάντα, αφάνταστο γούστο η ειρωνεία κι ο σαρκασμός του γι' αυτές». («Ο "Μαύρος", αναμνήσεις για τον Καρλ Μαρξ», εκδ. Σ.Ε. και «Ρ», 14/3/2004).
_____________________________________________________
Η μαρξιστική επανάσταση στη φιλοσοφία
Η συμβολή του Καρλ Μαρξ, ήταν καθοριστική στην οικονομική, πολιτική και φιλοσοφική σκέψη της ανθρωπότητας και στη θεμελίωση της επαναστατικής κοσμοθεωρίας της εργατικής τάξης.
Η εμφάνιση του μαρξισμού ήταν ιστορική αναγκαιότητα, ιστορικά ώριμο καθήκον της εποχής. Δεν εμφανίστηκε από το τίποτα, στο κενό, ούτε και ήταν προϊόν της δημιουργικής φαντασίας του Μαρξ. "Ολη η μεγαλοφυϊα του Μαρξ - έλεγε ο Λένιν - βρίσκεται στο ότι έδωσε απαντήσεις στα ερωτήματα που είχε ήδη θέσει η πρωτοπόρα σκέψη της ανθρωπότητας. Η διδασκαλία του γεννήθηκε σαν κατευθείαν κι άμεση συνέχιση της διδασκαλίας των πιο μεγάλων εκπροσώπων της φιλοσοφίας, της πολιτικής οικονομίας και του σοσιαλισμού". Ο μαρξισμός αποτελείται από την ενιαία αδιάρρηκτη ενότητα τριών συστατικών μερών: του Διαλεχτικού και Ιστορικού Υλισμού, της Πολιτικής Οικονομίας και του Επιστημονικού Σοσιαλισμού. Η εμφάνισή του αποτέλεσε ριζική στροφή, ανατροπή, επανάσταση, στην πνευματική ιστορία της ανθρωπότητας.
Η ένωση του υλισμού με τη διαλεχτική
Στην ιστορική της πορεία η φιλοσοφία γνώρισε δυο βασικές κατευθύνσεις ανάπτυξης - τον υλισμό και τον ιδεαλισμό - και δυο τρόπους ερμηνείας και κατανόησης του κόσμου - τη μεταφυσική και τη διαλεκτική. Η ιστορία της φιλοσοφίας, στην ουσία της είναι, ακριβώς, η ιστορία ανάμεσα στον υλισμό και τον ιδεαλισμό (κατά τον Λένιν ανάμεσα στη γραμμή του Δημόκριτου και του Πλάτωνα) και ανάμεσα στη διαλεκτική και τη μεταφυσική.
Γνωστότατο είναι πως ο υλισμός γνώρισε διάφορες μορφές. Η πρώτη είναι ο απλοϊκός, αγοραίος υλισμός, συνδεόμενος με την αυθόρμητη διαλεκτική. Η δεύτερη, ανώτερη, είναι ο μηχανικός, μεταφυσικός υλισμός. Αυτές είναι οι προμαρξιστικές μορφές του υλισμού, που παίξανε σημαντικό ρόλο στην πάλη κατά του ιδεαλισμού, αλλά του έκαναν και αρκετές παραχωρήσεις. Ο ιδεαλισμός γνώρισε, κι αυτός, δυο βασικές μορφές: τον αντικειμενικό και τον υποκειμενικό.
Ο Μαρξ και ο Ενγκελς μελέτησαν κριτικά τη φιλοσοφία από την αρχαιότητα μέχρι τις μέρες τους, και στάθηκαν ιδιαίτερα στη γερμανική κλασική φιλοσοφία (Καντ - Χέγκελ - Φόυερμπαχ). Αφομοίωσαν δημιουργικά και αξιοποίησαν ό,τι θετικό στοιχείο υπήρχε στους υλιστές, μα και στους ιδεαλιστές. Από τον Φόυερμπαχ π.χ. αξιοποίησαν τον υλισμό, απορρίπτοντας τον ιδεαλισμό και ανθρωπομορφισμό του. Στο φιλοσοφικό σύστημα του Χέγκελ ανακάλυψαν τη βασική εσωτερική του αντίθεση ανάμεσα στο σύστημα (ιδεαλιστικό) και τη μέθοδο (διαλεκτική). Απέρριψαν το σύστημα (τον ιδεαλισμό) και μετέπλασαν τη διαλεκτική του μέθοδο, παίρνοντας το λογικό πυρήνα της, την ιδέα της ανάπτυξης με πηγή την πάλη των αντιθέτων. Ενωσαν όμως οργανικά τον υλισμό με τη διαλεκτική και έτσι γεννήθηκε μια καινούρια ποιότητα, μια ανώτερη, ριζικά διαφορετική μορφή φιλοσοφικής σκέψης και ερμηνείας του κόσμου. Με αυτόν τον οργανικό συνδυασμό ο υλισμός γίνεται διαλεκτικός και η διαλεκτική υλιστική,και γεννιέται η τρίτη ιστορική μορφή του υλισμού, ο μαρξιστικός Διαλεκτικός Υλισμός.Η γένεσή του αποτέλεσε μεγάλη νίκη της επιστημονικής σκέψης και ολοκληρωτική ήττα του ιδεαλισμού και της μεταφυσικής.
Σημαντικό είναι να αναφέρουμε πως ο ίδιος ο Μαρξ προσδιόρισε τη διαφορά της Χεγκελιανής διαλεκτικής από τη δική του. "Η διαλεκτική μου μέθοδος δεν είναι μόνο ριζικά διαφορετική από τη χεγκελιανή, μα είναι το κατευθείαν αντίθετό της. Για τον Χέγκελ το προτσές της νόησης, που με το όνομα Ιδέα το μετατρέπει μάλιστα σε αυθυπόστατο υποκείμενο, είναι ο δημιουργός του πραγματικού, που αποτελεί μονάχα το εξωτερικό του φανέρωμα. Για μένα, αντίστροφα, το ιδεατό δεν είναι παρά το υλικό, μεταφρασμένο και μετασχηματισμένο στο ανθρώπινο κεφάλι". Στον Χέγκελ δηλαδή, η μέθοδος είναι η διαλεκτική των εννοιών στην ιδεαλιστική ερμηνεία, η διαλεκτική των ιδεών που αντανακλάται στη διαλεκτική των πραγμάτων. Στον Μαρξ αντίστροφα είναι η διαλεκτική των πραγμάτων που αντικατοπτρίζεται στη διαλεκτική των ιδεών. Ο Λένιν υπογράμμισε πως ο Χέγκελ "μάντεψε με μεγαλοφυή τρόπο τη διαλεκτική των πραγμάτων, τίποτε όμως περισσότερο απ' αυτό".
Για τον Μαρξ η διαλεκτική "από την ουσία της, είναι κριτική και επαναστατική", κι αυτό έχει μεγάλη σημασία για μας.
Η υλιστική αντίληψη της Ιστορίας
Ο προμαρξιστικός υλισμός, παρ' όλα τα θετικά του στοιχεία, έκανε παραχωρήσεις στον ιδεαλισμό, δεν επέκτεινε τον υλισμό του και στα κοινωνικά φαινόμενα, δεν έδωσε υλιστική ερμηνεία της κοινωνικής ζωής και δράσης των ανθρώπων. Οι εκπρόσωποί του έμειναν, στην ουσία, ιδεαλιστές στην κοινωνική τους φιλοσοφία. Οι προμαρξιστικές θεωρίες, κατά τον Λένιν, είχαν δύο κύριες ελλείψεις: "Πρώτο, στην καλύτερη περίπτωση, εξέταζαν μόνο τα ιδεολογικά κίνητρα της ιστορικής δράσης των ανθρώπων, χωρίς να ερευνούν από τι προκαλούνται τα κίνητρα αυτά, χωρίς να πιάνουν την αντικειμενική νομοτέλεια στην ανάπτυξη του συστήματος των κοινωνικών σχέσεων, χωρίς να βλέπουν τις ρίζες αυτών των σχέσεων στο βαθμό ανάπτυξης της υλικής παραγωγής. Δεύτερον, οι προηγούμενες θεωρίες δεν έπιαναν ίσα ίσα τη δράση των μαζών του πληθυσμού". Κατά τον Μαρξ χαρακτηριστικό για όλους τους προμαρξιστικούς υλιστές είναι αυτό που έλεγε για τον Φόυερμπαχ. "Στο βαθμό που ο Φόυερμπαχ είναι υλιστής δεν καταπιάνεται με την ιστορία και στο βαθμό που εξετάζει την ιστορία δεν είναι υλιστής. Σ' αυτόν υλισμός και ιστορία είναι τελείως αποχωρισμένα".
Εάν αυτοί δεν μπόρεσαν να διεισδύσουν στην ουσία της ιστορικής πορείας και να ανακαλύψουν τη νομοτελειακή αντικειμενική κίνηση, αυτό το έκανε ο Μαρξ. "Βαθαίνοντας και αναπτύσσοντας τον φιλοσοφικό υλισμό - έγραφε ο Λένιν - ο Μαρξ τον ολοκλήρωσε, επέκτεινε τη γνώση του για τη φύση στη γνώση της ανθρώπινης κοινωνίας". Μ' αυτή την επέκταση και ολοκλήρωση του υλισμού γεννήθηκε η υλιστική αντίληψη της ιστορίας, ο Ιστορικός Υλισμός."Ο ιστορικός υλισμός του Μαρξ - υπογράμμιζε ο Λένιν - στάθηκε η πιο μεγάλη κατάκτηση της επιστημονικής σκέψης". Αυτό σημαίνει ότι στην κοινωνική φιλοσοφία ο μαρξισμός έφερε τη ριζικότερη στροφή, ανατροπή και την αποφασιστικότερη νίκη του υλισμού και της διαλεκτικής.
Η ουσία της υλιστικής αντίληψης της ιστορίας εκφράζεται περίτρανα από τις παρακάτω δυο διατυπώσεις του Μαρξ. Πρώτη: "δεν είναι η συνείδηση των ανθρώπων που καθορίζει το Είναι τους, μα αντίθετα, το κοινωνικό Είναι τους καθορίζει τη συνείδησή τους". Δεύτερη: "οι άνθρωποι δημιουργούν την ίδια τους την ιστορία, τη δημιουργούν όμως όχι όπως τους αρέσει, όχι μέσα σε συνθήκες που οι ίδιοι διαλέγουν, μα μέσα σε συνθήκες που υπάρχουν άμεσα, που είναι δοσμένες και που κληροδοτήθηκαν από το παρελθόν. Η παράδοση όλων των νεκρών γενεών βαραίνει σαν βραχνάς στο μυαλό των ζωντανών".
Η μαρξιστική φιλοσοφία - Διαλεκτικός και Ιστορικός Υλισμός - μελετάει τους γενικούς αντικειμενικούς νόμους της κίνησης, αλλαγής, εξέλιξης και ανάπτυξης της φύσης, της κοινωνίας, της γνώσης, είναι η συγκεφαλαίωση και το επιστέγασμα της μακρόχρονης ανάπτυξης ολόκληρου του φιλοσοφικού στοχασμού της ανθρωπότητας, το θεωρητικό θεμέλιο της πολιτικής οικονομίας και του επιστημονικού σοσιαλισμού, είναι η κοσμοθεωρία της εργατικής τάξης και των κομμουνιστικών κομμάτων όλου του κόσμου, ο αδιάλλακτος εχθρός κάθε είδους ιδεαλισμού, κάθε μορφής της αστικής ιδεολογίας και πράξης.
Η φιλοσοφία μετατρέπεται σε αληθινή επιστήμη
Την εποχή που εμφανίστηκε ο μαρξισμός ήταν επίκαιρο το πρόβλημα της σχέσης φιλοσοφίας και επιστήμης. Οι επιμέρους επιστήμες κατέκτησαν περιοχές που παραδοσιακά ανήκαν στη φιλοσοφία. Η ίδια φιλοσοφία τέθηκε υπό αμφισβήτηση, η παλιά φιλοσοφία είχε χρεοκοπήσει. Οχι άδικα ο Μαρξ θεωρούσε πως "με τον Χέγκελ τελειώνει γενικά η φιλοσοφία".
Δυο λύσεις, διαμετρικά αντίθετες, δόθηκαν στο πρόβλημα. Η μια ήταν αυτή του θετικισμού (του Α. Κοντ) που δεν κατανόησε τη διαλεκτική σχέση φιλοσοφίας - επιστήμης, τις διαχώρισε και καταδίκασε τη φιλοσοφία, διαλύοντάς τη μέσα στην κοινωνιολογία (την κοινωνική φυσική του), ισχυριζόμενος πως η επιστήμη δεν έχει την ανάγκη της φιλοσοφίας γιατί "η επιστήμη είναι η ίδια φιλοσοφία" και μπορεί να προσφέρει τη "θετική γνώση" του κόσμου. Η άλλη λύση είναι του Κ. Μαρξ, ο οποίος, από τη μία μεριά καταδίκασε το χωρισμό τους και από την άλλη, έβαλε τέλος στις αξιώσεις της φιλοσοφίας να είναι η "επιστήμη των επιστημών". Ο Μαρξ απέδειξε τη διαλεκτική τους ενότητα, την αλληλοσύνδεση και τον αλληλοπροσδιορισμό τους. Για τον Μαρξ η φιλοσοφία είναι μια επιστήμη που ούτε υποτάσσει, ούτε αντικαθιστά, ούτε υποτάσσεται στις ειδικές επιστήμες. Φιλοσοφία και επιστήμη είναι αδιαχώριστες, μεταξύ τους δεν μπορεί να υπάρχει αδιαπέραστο τείχος.
Οι επιμέρους επιστήμες (π.χ. φυσική, βιολογία, ψυχολογία κ.ά.) μελετούν συγκεκριμένες μορφές κίνησης της ύλης, τις ιδιότητες, ιδιομορφίες και τους αντικειμενικούς νόμους αυτών και διατυπώνουν τα συμπεράσματά τους σε δικό τους, ειδικό σύστημα εννοιών. Με τις επιστημονικές τους κατακτήσεις προσφέρουν το υλικό, την επιστημονική βάση, που έχει ανάγκη η φιλοσοφία για να θεμελιώσει και να στηρίξει τα δικά της πορίσματα.
Η φιλοσοφία μελετά τον κόσμο στο σύνολό του, σαν ενιαίο σύστημα, όπως ακριβώς υπάρχει, σε αδιάκοπη κίνηση, αλλαγή, ανάπτυξη, αναζητεί τους γενικούς αντικειμενικούς νόμους ολόκληρης της πραγματικότητας. Τις απόψεις της η φιλοσοφία τις διατυπώνει στο δικό της φιλοσοφικό εννοιολογικό σύστημα, προσφέροντας την πιο γενική και αφηρημένη γνώση, και γι' αυτό είναι κοσμοθεωρία. Μ' αυτή τη γνώση εξοπλίζει τις επιμέρους επιστήμες και τις βοηθάει να κατανοήσουν και να λύσουν τα δικά τους, ειδικά προβλήματα.
Στις διάφορες βαθμίδες της ιστορικής ανάπτυξής της ως επιστήμη, η φιλοσοφία καταπιάστηκε με τη λύση διάφορων φιλοσοφικών προβλημάτων, που δεν έχουν όμως όλα το ίδιο βάρος και σημασία.
Κατά καιρούς τέθηκε το πρόβλημα ποιο είναι το βασικό απ' αυτά. Ορισμένοι θεώρησαν τη σχέση σώματος - ψυχής (πνεύματος), άλλοι εάν ο κόσμος είναι ή όχι αιώνιος, αν υπάρχει το "πράγμα καθ' εαυτό", το πρόβλημα της γνώσης, και πολλά άλλα.
Ο Φ. Ενγκελς στο έργο του "Ο Λ. Φόυερμπαχ και το τέλος της γερμανικής κλασικής φιλοσοφίας" προσδιορίζει πως "το μεγάλο βασικό (το ονομάζει και ύψιστο) ζήτημα κάθε φιλοσοφίας, ιδιαίτερα της νεότερης φιλοσοφίας, είναι το ζήτημα της σχέσης της νόησης με το Είναι, του πνεύματος με τη φύση".
Γιατί αυτό; Διότι: πρώτον, οι έννοιες Είναι (φύση, ύλη) και νόηση (πνεύμα - συνείδηση) είναι οι πιο γενικές και αφηρημένες, όλα τα φαινόμενα με τα οποία έχουμε να κάνουμε, κατατάσσονται, σε τελευταία ανάλυση, είτε στα υλικά (αυτά που υπάρχουν έξω και ανεξάρτητα από τη συνείδησή μας), είτε στα πνευματικά, ιδεατά (αυτά που υπάρχουν μονάχα στη συνείδησή μας). Δεύτερον, από τη λύση της σχέσης Είναι - Νόησης, εξαρτάται και η λύση, η απάντησή μας, στα υπόλοιπα προβλήματα με τα οποία ασχολείται η φιλοσοφία. Και τρίτο, πολύ σημαντικό, από τη λύση του βασικού προβλήματος εξαρτάται η πρακτική δράση των ανθρώπων, η πάλη τους για την αλλαγή της κοινωνίας. Το βασικό πρόβλημα της φιλοσοφίας έχει δυο πλευρές. Πρώτη είναι η οντολογική, που ζητά να απαντήσουμε στην ερώτηση: ποιος παράγοντας είναι πρωτεύων και ποιος δευτερεύων, το Είναι (η ύλη, η φύση) ή η νόηση (το πνεύμα - η συνείδηση);
Η μαρξιστική φιλοσοφία θεωρεί πρωτεύον το είναι, τη φύση, την ύλη και δευτερεύον τη νόηση, το πνεύμα, τη συνείδηση που είναι αντανάκλαση του Είναι. Η μαρξιστική φιλοσοφία, μ' αυτή την επιστημονική λύση, διατυπώνει διαφορετική αντίληψη για την ύλη, κίνηση, χώρο, χρόνο, νομοτέλεια, τη σχέση φύσης - ανθρώπου - συνείδησης κλπ, δηλαδή διαμορφώνει μία νέα επιστημονική οντολογία.
Δεύτερη πλευρά είναι η γνωσιολογική, που μας επιβάλλει να λύσουμε το πρόβλημα της γνωσιμότητας του κόσμου, να απαντήσουμε στην ερώτηση εάν η ανθρώπινη νόηση είναι ικανή να γνωρίσει την αντικειμενική πραγματικότητα, το γύρω μας κόσμο. Η μαρξιστική φιλοσοφία λέει ναι, η γνώση είναι δυνατή και απορρίπτει, τόσο το σκεπτικισμό όσο και τον αγνωστικισμό, θεωρώντας πως η άρνηση της γνωσιμότητας υποβιβάζει την επιστήμη, ανοίγει το δρόμο στο συμβιβασμό επιστήμης και θρησκείας (γνώσης και πίστης). Λύνοντας τη γνωσιολογική πλευρά, η μαρξιστική φιλοσοφία διαμόρφωσε μία νέα θεωρία της γνώσης, της αλήθειας (σχετικής - απόλυτης), για την πράξη σαν βάση και κριτήριο της αλήθειας κλπ. διαμόρφωσε δηλαδή μία νέα γνωσιολογία.
Η μαρξιστική φιλοσοφία - ο Διαλεκτικός και Ιστορικός Υλισμός - είναι αληθινή επιστήμη, προσφέρει επιστημονική, αντικειμενική λύση σε κάθε πρόβλημα που προκύπτει από την επιστημονική και κοινωνική πρόοδο. Ο φιλοσοφικός υλισμός, έλεγε ο Λένιν, "είναι η μοναδική συνεπής φιλοσοφία που παραμένει πιστή σ' όλα τα πορίσματα των φυσικών επιστημών".
Ο χαρακτήρας και ο κοινωνικός ρόλος της φιλοσοφίας
Η προμαρξιστική φιλοσοφία ξεκινούσε από την αντίληψη ότι η θεωρητική, πνευματική δημιουργία και δράση είναι καθοριστική, υποτιμούσε την πρακτική δραστηριότητα των μαζών, έβαζε σαν στόχο τη διαμόρφωση ενός ενιαίου, κλειστού και αμετάβλητου συστήματος. Δεν έθετε σαν στόχο, καθήκον, την αλλαγή του κόσμου, απομάκρυνε τον άνθρωπο από τον αγώνα για ένα καλύτερο μέλλον, θεωρούσε μειονεκτικό να ασχοληθεί με τέτοια, πρακτικά, προβλήματα. Για τον Μαρξ αυτό όμως ήταν το σημαντικότερο. Αυτός κατανόησε τη διαλεκτική σχέση θεωρίας και πράξης και ακριβώς από εδώ πηγάζει η ουσία της μαρξιστικής επανάστασης στη φιλοσοφία. Κατάλαβε το ρόλο των ιδεών, της σωστής, επιστημονικής, επαναστατικής κοσμοθεωρίας στην απελευθέρωση του ανθρώπου, αλλά και την ανάγκη ενός φορέα, μιας επαναστατικής κοινωνικής τάξης. Γι' αυτό, από νέος, έγραψε: "Κεφαλή της απελευθέρωσης αυτής (=του Γερμανού - του ανθρώπου) είναι η φιλοσοφία, η καρδιά της είναι το προλεταριάτο... Η φιλοσοφία βρίσκει στο προλεταριάτο το υλικό της όπλο, το προλεταριάτο βρίσκει στη φιλοσοφία το πνευματικό του όπλο... η θεωρία γίνεται υλική δύναμη όταν κατακτήσει τις μάζες".
Συνεπώς ο μαρξισμός κατανοεί διαφορετικά τη σχέση φιλοσοφίας - πραγματικότητας, όπου η φιλοσοφία γίνεται το θεωρητικό όπλο του προλεταριάτου, της πιο επαναστατικής τάξης και των Κομμουνιστικών Κομμάτων στην πάλη για την κατάργηση κάθε μορφής εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο. Αλλάζει έτσι ο χαρακτήρας και ο κοινωνικός ρόλος της φιλοσοφίας. Με την εμφάνιση του μαρξισμού οι έννοιες πράξη, δράση, πάλη, αγώνας, αλλαγή, μετασχηματισμός κλπ. γίνονται κεντρικές ιδέες. Ο μαρξισμός γεννήθηκε σαν ιδεολογία του προλεταριάτου που του έδειξε τη διέξοδο - όπως έλεγε ο Λένιν - "από την πνευματική σκλαβιά". Με το μαρξισμό κατανοήθηκε η ιστορική αποστολή του προλεταριάτου και ο σοσιαλισμός μετατράπηκε από ουτοπία σε επιστήμη.
Την ουσία της μαρξιστικής επανάστασης στη φιλοσοφία τη διατύπωσε ο ίδιος ο Μαρξ στις "Θέσεις για τον Φόυερμπαχ", που έγραψε το 1845 και πρωτοδημοσιεύτηκαν το 1888, τις οποίες ο Φ. Ενγκελς τις χαρακτήρισε σαν το πρώτο ντοκουμέντο "όπου έχει ριχθεί ο μεγαλοφυής σπόρος της νέας κοσμοθεωρίας". Η τελευταία θέση, η ενδέκατη, εκφράζει την πεμπτουσία της επανάστασης: "Οι φιλόσοφοι μονάχα εξηγούσαν με διαφορετικούς τρόπους τον κόσμο, το ζήτημα όμως είναι να τον αλλάξουμε".
Ο μαρξισμός δεν είναι σύνολο αμετάβλητων αρχών και θέσεων, χωρίς να επιβεβαιώνονται στη ζωή. Δεν είναι δόγμα, είναι μέθοδος γνώσης και δράσης. Αυτό αποτελεί βασικό χαρακτηριστικό της μαρξιστικής φιλοσοφίας. Απαντώντας σ' αυτούς που κατηγορούν το μαρξισμό για δογματισμό, ο Λένιν έλεγε: "Δεν μπορεί να υπάρχει δογματισμός εκεί που υπέρτατο και μοναδικό κριτήριο της θεωρίας τίθεται η συμφωνία της με την πραγματική πορεία της κοινωνικο - οικονομικής ανάπτυξης". Ο μαρξισμός (και η φιλοσοφία του) έχει αντιδογματικό, δημιουργικό χαρακτήρα, γιατί έχει σαν πηγή την αδιάρρηκτη σύνδεση με την επιστήμη, τη ζωή, την πράξη και διευρύνεται, εμπλουτίζεται, αναπτύσσεται συνεχώς.
Προσδιορίζοντας τη φιλοσοφία τους σαν κοσμοθεωρία και θεωρητικό όπλο του προλεταριάτου και των Κομμουνιστικών Κομμάτων, ο Μαρξ και ο Ενγκελς αναγνώρισαν ανοιχτά και απροκάλυπτα άλλο ένα βασικό χαρακτηριστικό της γνώρισμα: τον ταξικό και κομματικό χαρακτήρα. Σ' όλες τις εποχές η φιλοσοφία είχε ταξικό χαρακτήρα. Ο υλισμός εκφράζει, υπερασπίζει και προωθεί τα συμφέροντα των προοδευτικών τάξεων και στρωμάτων, στη δοσμένη ιστορική στιγμή, ο ιδεαλισμός, συνήθως τα συμφέροντα των συντηρητικών, αντιδραστικών.
Οι αστοί φιλόσοφοι δεν αναγνωρίζουν τον ταξικό χαρακτήρα της φιλοσοφίας τους, θεωρούν ότι αυτοί είναι "αντικειμενικοί", "αμερόληπτοι", "ουδέτεροι", δεν αντιτίθενται στην "επιστημονική αντικειμενικότητα". "Τους φιλοσόφους - έλεγε ο Λένιν - δεν πρέπει να τους κρίνουμε από την ταμπέλα που κρεμούν οι ίδιοι στον εαυτό τους, αλλά από το πώς λύνουν στην πράξη τα βασικά θεωρητικά ζητήματα, με ποιον βαδίζουν χέρι - χέρι". Οσο για την "ακομματικότητα" και την "αμεροληψία" τους έγραφε: "Το να περιμένει κανείς αμερόληπτη επιστήμη στην κοινωνία της μισθωτής δουλείας είναι το ίδιο ανόητη αφέλεια όπως το να περιμένει από τους εργοστασιάρχες αμεροληψία στο ζήτημα αν πρέπει να αυξήσουν τα μεροκάματα των εργατών ελαττώνοντας τα κέρδη του κεφαλαίου".
Ο ταξικός χαρακτήρας της μαρξιστικής φιλοσοφίας δεν έρχεται σε αντίθεση με την επιστημονικότητα και την αντικειμενικότητά της γιατί τα ταξικά συμφέροντα της εργατικής τάξης δεν αντίκεινται στην αντικειμενική νομοτέλεια της ανάπτυξης και της προόδου της κοινωνίας, γιατί συμπίπτουν ολότελα με εκείνων που θέλουν την κατάργηση της εκμετάλλευσης και την απελευθέρωση όλων των ανθρώπων.
Από την εμφάνιση της μαρξιστικής φιλοσοφίας εμφανίστηκαν και οι διώχτες και επικριτές της, άρχισε ο ιδεολογικός πόλεμος κατά των φορέων της των εργαζομένων, των κομμουνιστικών κομμάτων. Αυτός ο ιδεολογικός πόλεμος άρχισε από τα έξω, από τους ταξικούς εχθρούς, από αυτούς που είδαν στο μαρξισμό και στους κομμουνιστές τον κίνδυνο για τα δικά τους ταξικά συμφέροντα. Σε κάποια στιγμή όμως και από τα μέσα, από τους "φίλους" τους κάθε λογής οπορτουνιστές, αναθεωρητές και αποστάτες. Κοινό τους στοιχείο είναι η νεκρική σιωπή, η καλόπιστη κριτική, το ξεπέρασμα γιατί πάλιωσε κλπ. για να φτάσουν στην εποχή μας, μετά την αντεπανάσταση και την ανατροπή του σοσιαλισμού, να ανακηρύξουν το "θάνατο του μαρξισμού".
Θα αναφέρω μερικές από τις κατηγορίες, διαστρεβλώσεις, παραμορφώσεις και παραποιήσεις της μαρξιστικής φιλοσοφίας - του Διαλεκτικού και Ιστορικού Υλισμού.
1. Μία από τις παραποιήσεις του Διαλεκτικού Υλισμού, είναι η συνειδητή ταύτισή του με τον προμαρξιστικό υλισμό και ιδιαίτερα με το μηχανικό - μεταφυσικό, τα χαρακτηριστικά του οποίου τα προσάπτουν στο μαρξιστικό.
Δε θέλουν να δουν την ειδοποιό διαφορά και την ανωτερότητα του Διαλεκτικού Υλισμού έναντι όλων των άλλων μορφών υλισμού.
2. Αλλη κατηγορία και παραποίηση είναι η άποψη πως ο Ιστορικός Υλισμός είναι "οικονομικός υλισμός" γιατί, τάχα, ο μαρξισμός θωρεί τον οικονομικό παράγοντα σαν το "μόνο καθοριστικό" στην εξέλιξη της κοινωνίας.
Την απάντηση σ' αυτή την κατηγορία την έδωσε ο Ενγκελς, το 1890, στο γράμμα του προς τον Μπλοκ. "Κατά την υλιστική αντίληψη της ιστορίας ο τελικός παράγοντας στην ιστορία είναι η παραγωγή και η αναπαραγωγή της πραγματικής ζωής. Ούτε ο Μαρξ, ούτε εγώ ισχυριστήκαμε ποτέ κάτι περισσότερο απ' αυτό. Αν λοιπόν κάποιος αυτό το διαστρέφει, λέγοντας ότι ο οικονομικός παράγοντας είναι ο μόνος καθοριστικός, τότε μετατρέπει την πρόταση αυτή σε φράση χωρίς νόημα, αφηρημένη, παράλογη".
3. Αλλη μερίδα αστών ιδεολόγων και φιλοσόφων θεωρούν το μαρξισμό μία πολιτική και ηθική διδασκαλία, μια ιδεολογία ξένη προς την επιστήμη, ή ακόμη απλώς μία μορφή του αθεϊσμού. Συνεπώς, δεν υπάρχει μαρξιστική φιλοσοφία, σαν ενιαίο σύστημα, γιατί ο Μαρξ μόνο παρεμπιπτόντως ασχολήθηκε με τη φιλοσοφία, έκανε μόνο κριτική στη φιλοσοφία, ιδιαιτέρως του Χέγκελ και με την ευκαιρία διατύπωσε και ορισμένες απόψεις με φιλοσοφικό χαρακτήρα. Φαίνεται πως δεν κατάλαβαν ή δε θέλουν να καταλάβουν την ουσία της μαρξιστικής αντίληψης για τη φιλοσοφία και τη σχέση της με την αντικειμενική πραγματικότητα. Πράγματι, δεν υπάρχει ένα σύστημα μαρξιστικής φιλοσοφίας κλειστό και αμετάβλητο, όπως το θέλουν οι αστοί φιλόσοφοι, π.χ. όπως του Χέγκελ. Η αντικειμενική πραγματικότητα που αντικατοπτρίζεται στη μαρξιστική φιλοσοφία είναι μεν ενιαίο σύνολο, όχι όμως κλειστό και αμετάβλητο.
Σ' όλους τους επικριτές και διώκτες του μαρξισμού συνιστούμε τα λόγια του Ενγκελς: "Ο σοσιαλισμός, από τότε που έγινε επιστήμη, απαιτεί να τον χειρίζονται σαν επιστήμη, δηλαδή να τον μελετούν".
Ο μαρξισμός δεν είναι δυνατόν ούτε να αποσιωποιηθεί, ούτε να παλιώσει, να ξεπεραστεί και πολύ περισσότερο να πεθάνει. Οι προσπάθειες για τη συντριβή και εξαφάνισή του είναι μάταιες. "Το όνομα και το έργο του Μαρξ θα ζουν αιώνια". (Ενγκελς). "Η διδασκαλία του Μαρξ είναι παντοδύναμη γιατί είναι σωστή" (Λένιν).
Κώστας ΚΑΤΣΙΑΜΑΝΗΣ
Συνεργάτης του ΚΜΕ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
αβαγνον