Παρασκευή 28 Νοεμβρίου 2014

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ: Ο μηχανισμός των Αντικυθήρων - ΜΕΡΟΣ Β΄

Ο μηχανισμός των Αντικυθήρων


ΑΣΤΡΟΝΟΜΙΚΕΣ ΠΡΟΕΚΤΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΥ ΤΩΝ ΑΝΤΙΚΥΘΗΡΩΝ

Ο Μηχανισµός των Αντικυθήρων, όπως προαναφέρθηκε, ήταν ένα περίπλοκο αστρονοµικό όργανο ακριβείας. Ποια ήταν, όµως, η ακριβής χρησιµότητά του και τι ακριβώς έκανε αυτό το µυστηριώδες όργανο της αρχαιότητας; Οι ερευνητές από την πρώτη στιγµή της ανεύρεσης του ψάχνουνε την απάντηση και έχουνε δηµοσιευτεί πολλές µελέτες σχετικά µε το θέµα αυτό. Σύµφωνα µε τις τελευταίες έρευνες, στο µπροστινό δίσκο ενδείξεων, καταδεικνύονται οι θέσεις της Σελήνης και του Ηλίου στον ζωδιακό κύκλο και ένα ηµερολόγιο 365 ηµερών που µπορεί να προσαρµοστεί και στα δίσεκτα έτη.

Οι οπίσθιοι δίσκοι ενδείξεων, πιθανότατα να ήταν σπειροειδείς. Από αυτούς, ο άνω, που έχει πέντε δακτυλίους, δείχνει τους 235 µήνες του Μετωνικού κύκλου (σύµφωνα µε τον Μέτωνα 235 Σεληνιακοί µήνες ισούνται µε 19 ηλιακά έτη), ο άνω αριστερός υποβοηθητικός δίσκος τα 76 χρόνια του κύκλου του Καλλίππου (ο Κάλλιππος διορθώνοντας το σφάλµα του Μετωνικού κύκλου, υπολόγισε ότι 76 Ηλιακά έτη είναι 940 Σεληνιακοί µήνες) και ο άνω δεξιός υποβοηθητικός δίσκος (Ολυµπιακός δίσκος ενδείξεων) αντιπροσωπεύει τους Πανελλαδικούς αγώνες (Ολυµπιακούς, Ίσθµια, Νέµεα και Πύθια).

Ο κάτω οπίσθιος δίσκος ενδείξεων, δείχνει τον κύκλο του Σάρου (ο κύκλος του Σάρου, έχει περίοδο 223 συνοδικούς µήνες, που ισούνται µε 18 ηλιακά έτη, και µπορεί να χρησιµοποιηθεί στην πρόβλεψη εκλείψεων του Ηλίου και της Σελήνης) και ο κάτω υποβοηθητικός δίσκος τον κύκλο του Εξελιγµού (ο κύκλος του Εξελιγµού είναι τρεις περίοδοι Σάρου, δηλαδή 54 ηλιακά έτη) που προβλέπει εκλείψεις µε ακόµα µεγαλύτερη ακρίβεια από τον κύκλο του Σάρου.

ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΥ ΤΩΝ ΑΝΤΙΚΥΘΗΡΩΝ

Ανασύρθηκε από το βυθό της θάλασσας και εδώ και 100 χρόνια εξακολουθεί να γοητεύει την επιστημονική και την διεθνή κοινότητα με τα μυστικά που αποκαλύπτει. Ερευνητές απ” όλο τον κόσμο επιστρατεύουν τη σύγχρονη τεχνολογία, μελετούν τις αρχαίες πηγές και συνδυάζουν τα δεδομένα για να λύσουν τα μυστήρια του μηχανισμού, που φέρει τη σφραγίδα του αρχαιότερου υπολογιστή του κόσμου, κατασκευασμένου πριν από περίπου 21 αιώνες.

Ο μηχανισμός αυτός, εκπληκτικής ευφυΐας, ο οποίος μπορούσε να απεικονίσει σε βάθος δεκαετιών το ουράνιο στερέωμα, τις θέσεις του ήλιου και των άλλων γνωστών πλανητών, τις φάσεις της σελήνης ακόμα και τις εκλείψεις, κατασκευάστηκε στην Ελλάδα τον 1ο π.Χ. αιώνα. Ο αρχαίος Έλληνας που κατασκεύασε αυτό το ασύλληπτο για την εποχή του δημιούργημα κατάφερε μέσα σ’ ένα μικρό κουτί με μπρούτζινα γρανάζια, να χωρέσει όλη σχεδόν τη μέχρι τότε γνώση για την αστρονομία.

Αλλά αυτή η απίστευτη εφεύρεση κατέληξε στη θάλασσα και το μυστικό της έμεινε κρυμμένο για 2.000 χρόνια. Τα Ρωμαϊκά πλοία της εποχής που ταξίδευαν από την Μ. Ασία στην Ιταλία περνούσαν από το θαλάσσιο χώρο Πελοποννήσου και Κρήτης, στη μέση του οποίου βρισκόταν το μικρό νησί των Αντικυθήρων. Οι απόκρημνες ακτές του νησιού αποτελούσαν πραγματικό κίνδυνο για τα πλοία, που μια καταιγίδα ήταν αρκετή για να τα ρίξει πάνω στα βράχια τους. Αυτό φαίνεται πως συνέβη το 70 περίπου π.Χ. με αποτέλεσμα να βυθιστεί μια υπερφορτωμένη με θησαυρούς γαλέρα, γνωστή σήμερα με την ονομασία «Ναυάγιο των Αντικύθηρων».

Στις αρχές του προηγούμενου αιώνα, μια ομάδα σφουγγαράδων από τη Σύμη που βουτούσαν στην περιοχή, εντόπισαν ένα μπρούτζινο χέρι στο νερό της θάλασσας και πολλούς ακόμα αμύθητους θησαυρούς. Ενημέρωσαν τις Ελληνικές αρχές και τον χειμώνα ξεκίνησε η ανέλκυση του ναυαγίου. Αρχικά ανασύρθηκαν περισσότεροι από 200 αμφορείς, μερικοί από τους οποίους σχεδόν άθικτοι, καθώς και αντικείμενα από τη σκευή του πλοίου, όπως λυχνάρια αλλά και περίτεχνα βάζα.


Όσο περισσότερο έψαχναν τόσο πιο περίτεχνα αντικείμενα έρχονταν στο φως. Ανάμεσα στα ανεκτίμητα αρχαιοελληνικά γλυπτά βρέθηκε και ένα ορειχάλκινο αντικείμενο σε μέγεθος φορητού υπολογιστή. Στην επιφάνεια του διακρίνονταν μόνο κάποια γρανάζια και αρχαίες επιγραφές. Σύμφωνα με τους ιστορικούς ερευνητές, φαίνεται πως το Ρωμαϊκό πλοίο είχε αποπλεύσει από τη Ρόδο ή τις ακτές της Μικράς Ασίας, μεταφέροντας σπουδαία έργα τέχνης. Το μπρούτζινο χέρι άνηκε σε Ελληνικό γλυπτό του 5ου αιώνα π.Χ. που απεικόνιζε ένα φιλόσοφο του οποίου το κεφάλι και άλλα τμήματα βρέθηκαν αργότερα.

Ένα άλλο άγαλμα ενός εφήβου, αριστούργημα της Ελληνιστικής εποχής, χρονολογήθηκε γύρω στο 340 π.Χ. Τα περισσότερα από τα αγάλματα που βρέθηκαν μισοβυθισμένα στον πυθμένα της θάλασσας, απέφυγαν τη διάβρωση, χάρη στην άμμο και τα ιζήματα που σκέπαζαν ως πέπλο την ιδιοφυΐα του δημιουργού τους. Όσο για το περίεργο αντικείμενο με τα γρανάζια και τις επιγραφές, ύψους περίπου 30 εκατοστών, παρατηρήθηκε πως όταν στέγνωσε άρχισε να διασπάται. Τα θραύσματά του προσέλκυσαν το ενδιαφέρον πολλών ερευνητών, οι οποίοι από νωρίς αντιλήφθηκαν τη σχέση του με την αστρονομία.

Αρχικά όλοι οι θησαυροί του ναυαγίου μεταφέρθηκαν στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, χωρίς να γνωρίζει κανείς τι ήταν αυτά τα παράξενα μπρούτζινα κομμάτια. Στις 17 Μαΐου 1902 ο Υπουργός Παιδείας, Σπυρίδων Στάης, πρόσεξε ότι ένα από τα ευρήματα είχε έναν οδοντωτό τροχό ενσωματωμένο και επιγραφές με αστρονομικούς όρους. Αν και ήταν γνωστό πως στην Ελλάδα χρησιμοποιούσαν ξύλινους οδοντωτούς τροχούς, η εικόνα με την αρχαία επιγραφή και τον τροχό λαξεμένο σε μπρούτζο ήταν πρωτόγνωρη.

Τα γρανάζια ήταν μεταλλικά και μάλιστα μεγάλης ακρίβειας. Τότε κατάλαβαν πως πρόκειται για έναν μηχανισμό εξαιρετικής ευφυΐας που ανέτρεπε τα μέχρι τότε δεδομένα. Παρόλα αυτά πολλοί πίστευαν πως ο μηχανισμός θα μπορούσε να είναι ένα σύγχρονο αντικείμενο το οποίο έπεσε τυχαία στην περιοχή όπου βρίσκονταν όλοι οι άλλοι θησαυροί του αρχαίου ναυαγίου. Τα μετέπειτα ευρήματα όμως έμελλε να βεβαιώσουν το «θαύμα». Το 1976, μια ακόμα ερευνητική αποστολή στο ναυάγιο των Αντικυθήρων, από τον διάσημο Γάλλο, Ζακ Κουστώ, έφερε στο φως τα πρώτα στοιχεία της χρονολόγησης.

Μαζί με πολλά νέα ευρήματα, αμφορείς, ξύλα από το πλοίο, και ορειχάλκινα ειδώλια, οι δύτες του ανέλκυσαν ορειχάλκινα και ασημένια νομίσματα. Τα 36 ασημένια νομίσματα και αρκετά ορειχάλκινα της αποστολής του Κουστώ, απεικόνιζαν ένα καλάθι, σύμβολο των βασιλιάδων της Περγάμου, έτσι οι ερευνητές κατέληξαν πως τα περισσότερα από τα νομίσματα αυτά είχαν κοπεί στην Πέργαμο και την Έφεσο. Αυτό μαρτύρησε πως το ναυαγισμένο πλοίο ερχόταν από την Μικρά Ασία μεταξύ 70 και 60 π.Χ. Ο λόγος που βρίσκονταν εκεί μπόρεσε εξηγήθηκε στη συνέχεια από τους ιστορικούς.

Τον 1ο αιώνα π.Χ. που η Ρώμη είχε ήδη κατακτήσει μακρινές αποικίες, μια γαλέρα μετέφερε θησαυρούς στη Ρώμη αφότου είχε λεηλατήσει την Πέργαμο και την Ρόδο. Η Πέργαμος ήταν άλλωστε σημαντικό εμπορικό λιμάνι της εποχής στο οποίο έφταναν εμπορικά πλοία για να ανταλλάξουν λάδι με αγγεία σιτάρι και ξυλεία. Το πλοίο μάλιστα ήταν μάλλον ένα από τα μεγαλύτερα εμπορικά πλοία της εποχής, αφού υπολογίζεται πως είχε μήκος 30 μέτρα, στοιχείο που συνέβαλε στην εύρεση της αφετηρίας του ταξιδιού. Την περίοδο εκείνη υπήρχαν λίγα λιμάνια που μπορούσαν να δεχτούν ένα τέτοιο πλοίο, η Δήλος η Πέργαμος, η Έφεσος και η Ρόδος ήταν μερικά από αυτά.

Το 1905 κατά την πρώτη σημαντική έρευνα για το ναυάγιο των Αντικυθήρων και τον ορειχάλκινο μηχανισμό που βρέθηκε εκεί, ο Άλμπερτ Ρεν, ένας Γερμανός, ειδικός στις αρχαίες επιγραφές, ήταν ο πρώτος που είδε σε αυτόν ένα αστρικό ημερολόγιο. Αν και ανακάλυψε πως ο μηχανισμός μπορούσε να προβλέψει την ανατολή και την δύση των άστρων σε βάθος χρόνου, δεν μπόρεσε να κατανοήσει απόλυτα την χρήση των γραναζιών, παρόλο που απ’ τις ανέκδοτες σημειώσεις του φαίνεται να είχε προχωρήσει αρκετά στην έρευνα.

Μετά το Ρεν, ο μηχανισμός έμεινε για 45 χρόνια κλειδωμένος στα υπόγεια του Αρχαιολογικού Μουσείου της Αθήνας ως το τέλος του Β” Παγκοσμίου Πολέμου. Ακολούθησε ένας Άγγλος φυσικός και ερευνητής, ο Ντέρεκ ντε Σολ Πράις, ο οποίος εξέτασε ενδελεχώς τα κομμάτια βλέποντας με ραδιογραφήματα το εσωτερικό του μηχανισμού. Αφού διαπίστωσε πως υπήρχαν 27 γρανάζια, βεβαιώθηκε πως επρόκειτο για κάτι πολύπλοκο. Ο Πράις ήταν ο πρώτος που έλυσε τον γρίφο του πως ταίριαζαν μεταξύ τους τα τρία κύρια κομμάτια του μηχανισμού. Μέτρησε τα δόντια των γραναζιών και μαζί με το ζεύγος Καράκαλου σχεδίασαν την περίμετρο.

Παρόλο που ήταν πολύ δύσκολο να κατανοήσουν την τρισδιάστατη δομή του μηχανισμού, και μόνο η ανακάλυψη του πολύπλοκου συστήματος των γραναζιών τα οποία κινούσαν άλλα γρανάζια -γνωστό ως «επικυκλικό σύστημα»- αναθεωρούσε όλη την μέχρι τότε ιστορία, αφού μέχρι εκείνη τη στιγμή η επινόησή του χρονολογείτο 1.500 χρόνια αργότερα. Μια άλλη σημαντική ανακάλυψη που έκανε ο Πράις ήταν δύο βασικοί αριθμοί στην αρχαία αστρονομία, οι αριθμοί 127 και 235, αριθμοί που αντιστοιχούσαν στα δόντια των γραναζιών. Ο αριθμός 235 του Πράις αποδείχτηκε το κλειδί για τον υπολογισμό των κύκλων της Σελήνης.

Οι κύκλοι της Σελήνης άλλωστε ήταν πολύ σημαντικοί για τους αρχαίους. Με βάση αυτούς ήξεραν πότε να σπείρουν, πότε να πολεμήσουν, πότε να κάνουν τις γιορτές και τα νυχτερινά ταξίδια τους. Μετά από 20 χρόνια έρευνας κι ενώ νόμιζαν πως είχε ανακαλυφτεί ο γρίφος του μηχανισμού, ο Πράις διαπίστωσε πως υπήρχαν κι άλλα γρανάζια κι άλλοι αριθμοί. Έπρεπε να φτάσουμε στον 21ο αιώνα για να αποκαλυφθεί και να απεικονιστεί τρισδιάστατα το εσωτερικό του μηχανισμού. Τα σύγχρονα εργαλεία σάρωσης ανέδειξαν μια σειρά αλληλένδετων γραναζιών δείγμα εκπληκτικού σχεδιασμού.


Μαζί με τις φωτογραφίες υψηλής ανάλυσης από διαφορετικές γωνίες φωτισμού έκαναν δυνατή την ανάγνωση επιγραφών στα θραύσματα του μηχανισμού. Οι επιγραφές αυτές αποτελούσαν προφανώς ένα κάποιο εγχειρίδιο. Μιας και κάθε Ελληνική πόλη είχε δικό της ημερολόγιο, αποκρυπτογραφώντας τα Ελληνικά ονόματα των μηνών που υπήρχαν στον μηχανισμό, εμφανίστηκαν 4 που ήταν πολύ σπάνια. Ο Λανοτρόπιος, ο Δωδεξλατευς, ο Ψευδρεύς και ο Φοινικαίος βεβαίωσαν πως επρόκειτο για το Κορινθιακό ημερολόγιο, άρα ο μηχανισμός προερχόταν από την Κόρινθο ή από κάποια από τις αποικίες της .

Στη συνέχεια της έρευνας χρησιμοποιήθηκαν οι δισδιάστατες φωτογραφίες, σε μια προσπάθεια να εξηγηθούν οι επιγραφές. Τα νέα στοιχεία συνέβαλαν στο να ανακαλυφθούν τα 223 δόντια του μεγάλου γραναζιού και κατ’ επέκταση η λειτουργία του. Οι ερευνητές οδηγήθηκαν στο συμπέρασμα πως ο μηχανισμός υπολόγιζε όχι μόνο τις εκλείψεις αλλά και την ώρα τους. Ένα γρανάζι τοποθετημένο στο πίσω μέρος του μηχανισμού πάνω στο μεγάλο γρανάζι με τα 223 δόντια είχε έναν πίρο. Το γρανάζι με τον πίρο γύριζε σε λίγο διαφορετικό άξονα σε σχέση με αυτό με τις εγκοπές και με αυτό τον τρόπο υπολογιζόταν μέχρι και η ελλειπτική κίνηση της Σελήνης.

Στο σύνολό της, η μέχρι τώρα έρευνα, έχει αποκαλύψει μια αρκετά σαφή εικόνα του μηχανισμού. Τοποθετημένος μέσα σε ένα ορθογώνιο πλαίσιο ο μηχανισμός των Αντικυθήρων απεικόνιζε δεδομένα και στις δύο πλευρές του. Στην μπροστινή όψη μια κυκλική κλίμακα έδειχνε τις 365 ημέρες του έτους. Στο εσωτερικό της, σε μια δεύτερη κλίμακα εμφάνιζε τα δώδεκα σύμβολα του ζωδιακού κύκλου. Περιστρέφοντας μια λαβή, δύο δείκτες για τον ήλιο και τη σελήνη τους τοποθετούσαν στην ακριβή θέση τους για κάθε ημέρα του χρόνου, ενώ μια μικρή περιστρεφόμενη σφαίρα έδειχνε και τη φάση της Σελήνης.

Για να εξασφαλιστεί η ακρίβεια, ανεξάρτητα από την ημέρα ή το έτος, στο πίσω μέρος του μηχανισμού υπήρχαν δύο σπειροειδείς κλίμακες που απεικόνιζαν τις εκλείψεις του ήλιου και της σελήνης. Η λαβή που κινούσε το δείκτη και τα γρανάζια που συμπλέκονταν όλα μαζί, εμφάνιζαν την έκλειψη στην μπροστινή κλίμακα. Επίσης υποδεικνύονταν οι πόλεις που φιλοξενούσαν όλους τους πανελλήνιους αγώνες. Τέλος καταγραφόταν και η θέση των πέντε γνωστών στην αρχαιότητα πλανητών.

Αν και κάποιοι πιστεύουν πως το πολύπλοκο αυτό μηχάνημα είχε κατασκευάσει ο Αρχιμήδης στις Συρακούσες και μετά την κατάληψη τους μεταφέρθηκε στην Κόρινθο, τίποτα δεν έχει ακόμα επιβεβαιωθεί. Όλες αυτές οι ανακαλύψεις, αποδεικνύουν πως οι αρχαίοι είχαν φτιάξει ένα μηχάνημα για να προβλέπουν το μέλλον σε βάθος δεκαετιών καταφέρνοντας να χωρέσουν σε αυτό όλο τον τότε γνωστό κόσμο.

Ως ο πρώτος υπολογιστής που κατασκεύασε ο άνθρωπος, ο μηχανισμός των Αντικυθήρων δεν προέβλεπε μόνο τις κινήσεις των πλανητών, τις εκλείψεις και την ώρα που θα γίνονταν αλλά ακόμα και την κατεύθυνση της σκιάς και το χρώμα που θα έπαιρνε η Σελήνη. Οι αρχαίοι κατάφεραν να αποτυπώσουν σε αυτόν τον μηχανισμό την εικόνα μέρους του σύμπαντος όπως πραγματικά είναι, πράγμα εκπληκτικό, ειδικά αν αναλογιστεί κανείς πως μεταγενέστεροι διανοητές και επιστήμονες καιγόντουσαν στο πυρ το εξώτερο όταν υποστήριζαν πως η γη κινείται…

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΥ

Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων
Υλικό: Χαλκός
Προέλευση: Ναυάγιο Αντικυθήρων.
Χρονολόγηση: Β΄ μισό του 2ου αιώνα π.Χ.

Η εύρεση του Μηχανισμού ανάμεσα στα άλλα αντικείμενα του φορτίου του πλοίου που ναυάγησε στα Αντικύθηρα προσδίδει στο ναυάγιο μοναδικότητα και απαράμιλλη σπουδαιότητα. Σώζονται 7 μεγάλα θραύσματα (Α-G) και 75 μικρότερα σπαράγματα (1-75). Η ακριβής θέση τους και η αρχική δομή του Μηχανισμού αποτελεί αντικείμενο συνεχούς έρευνας. Περιελάμβανε τουλάχιστον 30 οδοντωτούς τροχούς καθώς επίσης κλίμακες, άξονες και δείκτες.

Οι Ελληνικές, αστρονομικού περιεχομένου επιγραφές στην επιφάνεια του Μηχανισμού αναφέρονται σε αστρονομικούς και ημερολογιακούς υπολογισμούς, ενώ οι επιγραφές στις μεταλλικές πλάκες, που τον προστάτευαν, αφορούν στις οδηγίες χρήσεις του οργάνου. Ο Μηχανισμός προστατευόταν από ξύλινο πλαίσιο, που έφερε από μια ορειχάλκινη πλάκα στην πρόσθια και στην οπίσθια όψη. Είναι ο αρχαιότερος, πολυσύνθετος αστρονομικός φορητός υπολογιστής, με τον οποίον προσδιορίζονταν οι θέσεις του Ήλιου, της Σελήνης και, πιθανότατα, των πέντε γνωστών κατά την αρχαιότητα πλανητών του Ερμή, της Αφροδίτης, του Άρη, του Δία και του Κρόνου.

Επίσης, χρησιμοποιούνταν για την πρόβλεψη των εκλείψεων του Ήλιου και της Σελήνης, για την τήρηση ενός πολυετούς ημερολογίου με μεγάλη ακρίβεια, καθώς και για τον προσδιορισμό του χρόνου τέλεσης των Πανελλήνιων Αγώνων που πραγματοποιούνταν στην Ολυμπία, στους Δελφούς, στη Νεμέα, στην Ισθμία και στη Δωδώνη. Η κατασκευή του ανάγεται στο Β΄ μισό του 2ου αιώνα π.Χ..

Η τεχνολογία του, η οποία παραπέμπει στους διαδόχους του Αρχιμήδη και τη Σχολή του Ποσειδωνίου στη Ρόδο, είναι αποτέλεσμα της ανάπτυξης της φιλοσοφίας και των θετικών επιστημών, που είχε συντελεστεί στον Ελλαδικό χώρο μέχρι εκείνη την εποχή, και στηρίχθηκε σε γνώσεις της Ελληνιστικής Εποχής (αστρονομικές σταθερές, μηχανικό σχεδιασμό και χρήση των Επικυκλικών οδοντωτών τροχών). Ο Μηχανισμός αποτελεί μαρτυρία για την αστρονομική, μαθηματική και μηχανική ιδιοφυΐα των αρχαίων Ελλήνων στα μέσα του 2ου αιώνα π.Χ.


Η Ιστορία της Έρευνας
Ο Μηχανισμός αναγνωρίσθηκε ως ένα αστρονομικό όργανο από την πρώτη δημοσίευσή του. Κατά την περίοδο 1953 – 1974, ο φυσικός και μελετητής της ιστορίας των επιστημών Derek J. de Solla Price εξέτασε την εσωτερική δομή των θραυσμάτων με τη βοήθεια ραδιογραφιών του φυσικού Χ. Καράκαλου και παρουσίασε μία δεύτερη ανακατασκευή. Κατέληξε ότι το αντικείμενο ήταν ένας ημερολογιακός, μηχανικός υπολογιστής. Τα πορίσματά του δημοσιεύθηκαν σε δύο βαρυσήμαντες μελέτες (1959, 1976) και υπήρξαν καθοριστικά για την μετέπειτα έρευνα.

Από το 1990 και εξής τα θραύσματα εξετάσθηκαν μακροσκοπικά, φωτογραφήθηκαν και ακτινογραφήθηκαν εκ νέου και υποβλήθηκαν σε γραμμική τομογραφία (A.G. Βromley και Μ.Τ. Wright). Προσφάτως εφαρμόσθηκαν στη σχετική έρευνα και οι τεχνικές της τρισδιάστατης επιφανειακής απεικόνισης και υπολογιστικής τομογραφίας. (Ομάδα Μελέτης του Μηχανισμού των Αντικυθήρων). Αυτή η προσέγγιση είχε ως αποτέλεσμα την ανάγνωση περισσοτέρων επιγραφών και τη δημιουργία νέων προτάσεων για την ανακατασκευή του Μηχανισμού.

Τι είναι ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων 
Το ναυάγιο των Ανυικυθήρων χρονολογείται στο 80 – 60 π.Χ. περίπου, ενώ το μεγαλύτερο μέρος του φορτίου του είναι παλαιότερο (2ος αιώνας π.Χ.). Μεταξύ των ευρημάτων που ανασύρθηκαν ήταν και ένα μπρούτζινο αντικείμενο μικρών διαστάσεων με ευδιάκριτα πάνω του γρανάζια και επιγραφές, το οποίο χρονολογείται στο δεύτερο μισό του 2ου αιώνα π.Χ.

Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων, όπως επικράτησε να λέγεται το ιδιαίτερο αυτό αντικείμενο που φυλάσσεται και εκτίθεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας, καταχωρίστηκε ήδη από την ανακάλυψή του στην οικογένεια των αστρονομικών οργάνων: αστρολάβος, πλανητάριο, όργανο για τη ναυσιπλοΐα είναι μερικές από τις λειτουργίες που του έχουν αποδοθεί. Με τη μελέτη του έχουν ασχοληθεί πολλοί επιφανείς επιστήμονες ήδη από την εποχή που ανακαλύφθηκε, ενώ είναι πλέον εδραιωμένη η πεποίθηση ότι πρόκειται για τον αρχαιότερο γνωστό αστρονομικό και ημερολογιακό μηχανικό υπολογιστή.

Τα τρία μεγαλύτερα θραύσματα του Μηχανισμού εκτίθενται στη Συλλογή Χαλκών του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου. Άλλα 79 μικρότερα θραύσματα φυλάσσονται στη Χαλκοθήκη του Μουσείου. Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων είναι ένας αναλογικός υπολογιστής εκπληκτικής τεχνολογίας. Κατασκευάστηκε πριν από 2000 χρόνια και χρησιμοποιείτο για τον ακριβή υπολογισμό της θέσης του Ηλίου, της Σελήνης και, πιθανώς, των πλανητών, στον ουρανό. Υπολόγιζε τις φάσεις της Σελήνης, προέβλεπε εκλείψεις και προσδιόριζε την ημερομηνία τέλεσης των αρχαίων Στεφανιτών αγώνων.

Τι Σημαίνει »Αστρονομικός και Ημερολογιακός Μηχανικός Υπολογιστής»
Ο υπολογισμός της θέσης των ουράνιων σωμάτων είχε ανέκαθεν ιδιαίτερη σημασία για την οργάνωση της ζωής των ανθρώπων. Σήμερα χρησιμοποιούμε ηλεκτρονικούς υπολογιστές και ειδικά λογισμικά για να προσδιορίσουμε, με βάση μια δεδομένη ημερομηνία και θέση παρατήρησης, τη θέση και τις φάσεις της Σελήνης, τους ορατούς αστερισμούς, για να προβλέψουμε τις εκλείψεις, αλλά και για να κάνουμε περίπλοκες μετατροπές μεταξύ των διαφόρων ημερολογίων με τα οποία η ανθρωπότητα για αιώνες καταγράφει τα αστρονομικά φαινόμενα.

Ορισμένες από αυτές τις λειτουργίες, ωστόσο, μπορούν να πραγματοποιηθούν και με τη χρήση διατάξεων με κινητά μηχανικά μέρη, οδοντωτούς τροχούς και δείκτες, χωρίς όμως την ίδια ακρίβεια και ταχύτητα με εκείνες του σύγχρονου υπολογιστή. Μηχανισμοί με τέτοιες δυνατότητες είναι οι αστρολάβοι (για τον υπολογισμό της ώρας και της ανατολής και δύσης των αστέρων), τα εξαιρετικά περίπλοκα αστρονομικά ρολόγια που μαζί με την ώρα δείχνουν και αστρονομικά φαινόμενα, τα πλανητάρια, κ.ά.

Η Σημασία του Μηχανισμού στην Εξέλιξη της Τεχνολογίας
Είναι τόσο σημαντικός για την εξέλιξη της Τεχνολογίας, όσο και η Ακρόπολη για την εξέλιξη της Αρχιτεκτονικής. Παρόμοιος αρχαίος μηχανισμός δεν έχει βρεθεί μέχρι σήμερα. Έτσι εύλογα γεννάται το ερώτημα: τι τεχνική υποδομή υπήρχε την εποχή που κατασκευάστηκε και τι απέγινε η γνώση και η τέχνη που περιείχε;

Η Ανακάλυψη
Η ιστορία της ανακάλυψής του είναι εντυπωσιακή. Το 1900 Συμιακοί σφουγγαράδες αναγκάστηκαν να αγκυροβολήσουν στα Αντικύθηρα λόγω σφοδρής θαλασσοταραχής. Ήταν Μεγάλη Τρίτη και ένας δύτης, ο Ηλίας Λυκοπάντης, βούτηξε, είτε για να τσεκάρει μια νέα στολή, είτε -πιο πιθανόν- για να μαζέψει θαλασσινά για το νηστίσιμο γεύμα του καϊκιού. Αντ’ αυτών, προς μεγάλη έκπληξη του καπετάνιου, ο Ηλίας ανέσυρε από το βυθό τον βραχίονα ενός μπρούτζινου αγάλματος.

Είχε ανακαλύψει, σε βάθος περίπου 50 μέτρων, ένα από τα πλουσιότερα αρχαία ναυάγια που έμελλε να γίνει γνωστό ως το «Ναυάγιο των Αντικυθήρων». Λίγους μήνες αργότερα, η Αρχαιολογική Υπηρεσία ξεκίνησε μια σειρά συστηματικών ενάλιων ανασκαφών, κατά τη διάρκεια των οποίων ανασύρθηκαν σημαντικά ευρήματα, όπως για παράδειγμα ο περίφημος Έφηβος των Αντικυθήρων, πολλά από τα οποία εκτίθενται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο στην Αθήνα.


Ανάμεσά τους ήταν και ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων, ο οποίος, διαβρωμένος, κομματιασμένος και απολιθωμένος πλέον μετά από 2000 χρόνια στο βυθό της θάλασσας, έμελλε να αλλάξει τη γνώμη πού είχαμε μέχρι σήμερα για τις τεχνολογικές ικανότητες των προγόνων μας. Όπως αναφέρει ο Φυσικός, Μαθηματικός και Ιστορικός των Επιστημών, Ντέρεκ Ντε Σόλα Πράις (De Solla Price) «είναι το παλαιότερο δείγμα επιστημονικής τεχνολογίας που διασώζεται μέχρι σήμερα και αλλάζει τελείως τις απόψεις μας για την αρχαία Ελληνική τεχνολογία».

Γιατί ο Μηχανισμός Θεωρείται Αστρονομικός Υπολογιστής
Από τη στιγμή που ανακαλύφθηκαν τα θραύσματα του Μηχανισμού, εντύπωση προκάλεσε το γεγονός ότι τα μηχανικά μέρη του συνδυάζονταν με τμήματα επιγραφών όπου διακρίνονταν αστρονομικοί όροι, όπως «ΗΛΙΟΥ», «ΑΚΤΙΝΑ», «ΑΦΡΟΔΙΤΗ». Οι ομοιότητες αυτών των μηχανικών διατάξεων με πιο σύγχρονα αντικείμενα ήταν εμφανείς. Όσο προχωρούσε ο καθαρισμός των θραυσμάτων και αποκαλύπτονταν νέες επιγραφές, όπως αριθμοί που σχετίζονται με γνωστές αστρονομικές περιόδους (π.χ. ο ΙΘ για την περίοδο του Μέτωνος και ο ΣΚΓ για την περίοδο του Σάρου), ήταν φανερό σε όλους τους μελετητές ότι επρόκειτο για αστρονομικό όργανο.

Πως ήταν Συναρμολογημένος
Ο Μηχανισμός ήταν συναρμολογημένος σε ένα ξύλινο κιβώτιο (πυξίδα) διαστάσεων 32 εκ. × 16 εκ. × 10 εκ. (περίπου όσο ένα σημερινό Laptop!). Τη μπροστινή και την πίσω επιφάνεια κάλυπταν μπρούτζινες πλάκες, με ημερολογιακές ή αστρονομικές κλίμακες και δείκτες. Οι επιφάνειες αυτές προστατευόταν από δύο (επίσης) ξύλινα εξωτερικά καλύμματα, στα οποία ήταν προσαρμοσμένες, πυκνογραμμένες μπρούτζινες πλάκες. Περιείχε τουλάχιστον 30 συνεργαζόμενους οδοντωτούς τροχούς (γρανάζια) και η πολυπλοκότητά του είναι πολύ μεγαλύτερη από αυτήν όλων των συσκευών που κατασκεύασε ο άνθρωπος κατά την επόμενη χιλιετία.

Από τι Αποτελείται ο Μηχανισμός και τι Δείχνει
Ο Μηχανισμός απαρτίζεται από μηχανικά μέρη: γρανάζια, κλίμακες, άξονες και δείκτες. Εκτός από αυτά, όμως, ένα ξεχωριστό χαρακτηριστικό του συνιστούν οι επιγραφές που είναι χαραγμένες σε πολλές από τις επιφάνειές του, καθώς και σε δύο πλάκες οι οποίες πιθανώς έκλειναν το μηχάνημα. Οι επιγραφές αυτές φαίνεται ότι αποτελούσαν ένα είδος «εγχειριδίου χρήσης» – εκτίμηση την οποία είχαν κάνει ήδη οι πρώτοι μελετητές των θραυσμάτων στις αρχές του 20ού αιώνα.

Η ένταξη των επιγραφών στο πλαίσιο των αστρονομικών γνώσεων του αρχαίου κόσμου, σε συνδυασμό με την εξέταση των σωζόμενων μηχανικών μερών (γρανάζια, άξονες, κλίμακες, μέρη στα οποία κινούνταν οι δείκτες κ.λπ.), επέτρεψε στους σύγχρονους ερευνητές να τεκμηριώσουν με αρκετή βεβαιότητα τις ημερολογιακές και αστρονομικές λειτουργίες του οργάνου. Καθώς ένα μεγάλο τμήμα του Μηχανισμού δεν σώζεται, η διερεύνηση ορισμένων επιπρόσθετων λειτουργιών του βασίζεται κατά μεγάλο μέρος στην ερμηνεία των επιγραφών.

Ο Πρώτοι Μελετητές

Ήδη από τον Μάιο του 1902, στην πρώτη δημοσίευση για τα ευρήματα του ναυαγίου των Αντικυθήρων, αναφέρεται το περίεργο «χαλκούν μηχάνημα» και του αποδίδεται αστρονομική χρήση. Σε επόμενες δημοσιεύσεις, ορισμένοι μιλούσαν για αστρολάβο, ενώ άλλοι φαντάζονταν έναν πιο σύνθετο μηχανισμό, κάτι σαν πλανητάριο. Η διαμάχη γύρω από τη λειτουργία του Μηχανισμού συνεχίστηκε μέχρι τη δεκαετία του 1970 και τις πρώτες ακτινογραφίες, όπου πλέον επικράτησε συναίνεση για το είδος του οργάνου: επρόκειτο πια για έναν μηχανικό, αναλογικό υπολογιστή, στον οποίον αναπαριστώνται ημερολόγια και τα σχετιζόμενα αστρονομικά φαινόμενα.

Όμως οι λειτουργίες του δεν είχαν προσδιοριστεί ακόμη επακριβώς, οι διαβασμένες επιγραφές ήταν αποσπασματικές και οι θεωρίες για τις λειτουργίες του αμφισβητούνταν. Έτσι το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο χορήγησε δύο νέες άδειες για να εξεταστούν τα θραύσματα με τις πλέον σύγχρονες τεχνικές: το 1990 με γραμμική τομογραφία και το 2005, στην τελευταία έρευνα, με σύγχρονες τεχνικές τρισδιάστατης επιφανειακής απεικόνισης και τρισδιάστατης υπολογιστικής τομογραφίας.

Στην έρευνα αυτή, καθώς και στη μετέπειτα επεξεργασία των δεδομένων (η οποία συνεχίζεται μέχρι σήμερα) εφαρμόστηκε το σύγχρονο πρότυπο της συνεργασίας μεταξύ ομάδων επιστημόνων διαφόρων ειδικοτήτων. Εκτός από τον Περικλή Ρεδιάδη, που το 1903, για πρώτη φορά, περιέγραψε το Μηχανισμό των Αντικυθήρων και μερικούς επιφανείς Έλληνες αρχαιολόγους στην αρχή του 20ου αιώνα, η μελέτη του Μηχανισμού συνεχίστηκε κυρίως από ξένους επιστήμονες, οι οποίοι εργάσθηκαν μεμονωμένοι, επικουρούμενοι από τις εκάστοτε δυνατότητες της τεχνολογίας.

Εκτός από τον Derek de Solla Price, που αναφέρθηκε παραπάνω, σημαντική υπήρξε η συμβολή του Άλαν Μπρόμλεϋ (Alan Bromley – από την Αυστραλία) και ιδιαιτέρως του Μάϊκλ Ράϊτ (Michael Wright – από τη Μεγάλη Βρετανία).

Τι έχει Βρεθεί μέχρι Τώρα

Τα πρώτα αποτελέσματα της νέας μελέτης, τα οποία παρουσιάστηκαν στις 30 Νοεμβρίου 2006, σε ένα συνέδριο στην Αθήνα και σε δύο άρθρα στο κορυφαίο διεθνές επιστημονικό περιοδικό Nature (30 / 11 / 2008 και 31 / 7 / 2008), είναι εκπληκτικά. Υπολόγιζε με μεγάλη ακρίβεια τη θέση του Ηλίου, της Σελήνης και πιθανώς των πλανητών, στον ουρανό. Υπολόγιζε τις φάσεις της Σελήνης, προέβλεπε εκλείψεις και προσδιόριζε την ημερομηνία τέλεσης των αρχαίων Στεφανιτών αγώνων, τους Ολυμπιακούς αγώνες, τα Ίσθμια, τα Νέμεα, τα Πύθια (στους Δελφούς) και τα Νάϊα (στη Δωδώνη).


Επίσης βρέθηκαν άγνωστες επιγραφές στις εξωτερικές πλάκες και στο εσωτερικό του Μηχανισμού και διαβάστηκαν κείμενα χαμένα για χρόνια! Όλες οι επιγραφές είναι γραμμένες με Ελληνικούς χαρακτήρες. Τα μέχρις στιγμής συμπεράσματα επιβεβαιώνουν ότι ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων είναι ένα αστρονομικό όργανο, τόσο περίπλοκο που δεν είναι περίεργο ότι συνήθως αναφέρεται ως ο πρώτος (αναλογικός) υπολογιστής που κατασκευάστηκε ποτέ. Για την κατασκευή του πρέπει να συνεργάστηκαν δύο μεγαλοφυΐες: ένας άριστος γνώστης και ερευνητής της επιστήμης της Αστρονομίας και ένας ταλαντούχος τεχνίτης, με πολύ καλές γνώσεις Μαθηματικών.

Η Επιγραφή του Θραύσματος G
Πρόκειται για την εκτενέστερη επιγραφή που έχει διασωθεί στον Μηχανισμό «Θραύσμα G» αποτελούσε πιθανώς μέρος της εμπρόσθιας πλάκας που έκλεινε τον Μηχανισμό. Η ανάγνωση το 1905 της λέξης «ΣΤΗΡΙΓΜΟΣ» προήλθε από ένα κομμάτι που αργότερα συγκολλήθηκε στο θραύσμα G. Αυτή η λέξη παραπέμπει ευθέως στην τροχιά των πλανητών. Όμως, μέχρι τις νέες τομογραφίες, δεν διαβαζόταν παρά μόνο λίγες λέξεις. Ο φιλόλογος – παλαιογράφος Αγαμέμνων Τσελίκας έχει μέχρι σήμερα διαβάσει στους σωζόμενους 37 στίχους συνολικά 1380 γράμματα και 156 πλήρεις λέξεις.

Στην επιγραφή εμφανίζεται επανειλημμένα ο αριθμός ΣΞΕ (=265), Οι κύριοι αστρονομικοί όροι που αναφέρονται, όπως ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΙΣ, ΑΠΟΣΤΑΣΙΣ, ΑΠΟΣΤΗΜΑ, ΔΙΑΣΤΗΜΑ, ΚΙΝΗΣΙΣ, ΠΕΡΑΙΩΣΙΣ, ΣΤΑΣΙΣ, ΣΥΝΟΔΟΣ, ΠΛΑΝΗΤΙΚΗ ΤΑΞΙΣ, ΩΡΟΣΚΟΠΟΣ και τα ονόματα των πλανητών ΕΡΜΗΣ, ΑΦΡΟΔΙΤΗ και ΑΡΗΣ δείχνουν ότι πιθανώς πρόκειται για ένα μνημονικό οδηγό για τον υπολογισμό της θέσης, της κίνησης και των αποστάσεων αυτών των πλανητών σε σχέση με τον Ήλιο.

Τα ρήματα που χρησιμοποιούνται είτε είναι σε τρίτο πρόσωπο ή μετοχές και είναι περιγραφικά των κινήσεων, όπως ΑΝΑΣΤΡΕΦΕΙ, ΕΠΙΤΕΜΝΕΙ, ΛΑΓΧΑΝΕΙ, ΟΠΙΣΘΟΠΟΔΗ, ΠΡΟΗΓΕΙΤΑΙ, ΠΑΡΑΤΕΙΝΕΤΑΙ, ΠΡΟΣΙΗ, ΣΤΡΕΦΕΤΑΙ, ΣΥΝΕΜΠΙΠΤΕΙ, ΥΠΟΛΕΙΠΕΤΑΙ, ΑΠΟΣΤΗΣΑΜΕΝΟΣ, ΠΡΟΣΑΞΑΣ, ΕΠΙΣΧΩΝ, είτε σε δεύτερο πρόσωπο σε οριστική ή προστακτική έγκλιση απευθυνόμενα στον χρήστη, όπως ΕΠΑΓΕΙΣ, ΕΠΙΠΡΟΣΘΗΣΟΝ, ΕΠΙΤΕΙΝΕ, ΠΑΡΑΤΕΙΝΕ, ΠΡΟΣΑΓΕΙΣ. Αυτό σημαίνει ότι ο κατασκευαστής του Μηχανισμού δεν τον κατασκεύασε για προσωπική χρήση, αλλά είχε κατά νουν και τη χρήση του και από άλλα πρόσωπα, ίσως μαθητές του ή αστρονόμους.

Το »Κλειδί» του Μυστηρίου»
Σε δύο μικρά θραύσματα βρίσκονται τέσσερις αριθμοί – κλειδιά. Οι αριθμοί αυτοί αντιστοιχούν σε αστρονομικούς κύκλους: Στο θραύσμα 19, ο αριθμός ΙΘ (19 έτη, ο κύκλος του Μέτωνος σε έτη Ηλίου), ο αριθμός ΟΣΤ (όμικρον στίγμα 76 έτη, ο κύκλος του Καλλίππου) και ο αριθμός ΣΚΓ (223 Σεληνιακοί μήνες, ο κύκλος του Σάρου). Στο θραύσμα Ε, ο αριθμός ΣΛΕ (235 μήνες, ο κύκλος του Μέτωνος σε μήνες Σελήνης). Η τελευταία αυτή επιγραφή μας υποδεικνύει ότι κάποια σπείρα είναι διηρημένη σε 235 τμήματα.

Οι Αρχαίοι Αστρονομικοί Κύκλοι

Κύκλος του Μέτωνος ή »Εννεαδεκατηρίς»
Ο κύκλος από μία νέα Σελήνη στην επόμενη ονομάζεται «Σεληνιακός μήνας» ή «Συνοδικός». Το πρόβλημα με τα ημερολόγια είναι ότι ένα έτος δεν περιέχει ακέραιο αριθμό Σεληνιακών μηνών και έτσι οι ημερομηνίες αποκλίνουν όσο προχωρά ο χρόνος. Παίρνοντας ως αφετηρία την ημέρα της Εαρινής Ισημερίας του 432 π.Χ, ο Αθηναίος αστρονόμος Μέτων πρότεινε τη λύση αυτού του προβλήματος με την εισαγωγή ενός ημερολογίου βασισμένου στον κύκλο των 19 ετών «Εννεαδεκατηρίς», ο οποίος συμπίπτει με 235 Σεληνιακούς μήνες.

Μέχρι και σήμερα ο υπολογισμός της ημερομηνίας του Πάσχα, που είναι κινητή εορτή στο ηλιακό μας ημερολόγιο καθώς βασίζεται στις φάσεις της Σελήνης, πραγματοποιείται με τη χρήση του Μετωνικού κύκλου.

Κύκλος του Καλλίππου
Περίπου έναν αιώνα μετά τον Μέτωνα, ο Ίωνας αστρονόμος Κάλλιππος βελτίωσε ακόμα περισσότερο τη σύμπτωση μεταξύ των κύκλων του Ήλιου και της Σελήνης παρατηρώντας ότι 4 Μετωνικές περίοδοι, 4 × 19 = 76 έτη, αλλά μείον μία ημέρα, συνέπιπταν ακόμα καλύτερα με την ανάλογη περίοδο των Σεληνιακών μηνών. Η κάτω σπείρα της οπίσθιας όψης είναι διηρημένη σε 223 τμήματα, καθένα από τα οποία αντιστοιχεί σε έναν Σεληνιακό μήνα. Οι 223 αυτοί μήνες αποτελούν τον κύκλο του Σάρου.

Ορισμένοι από τους μήνες περιέχουν επιγραφή με πρόγνωση έκλειψης και με κάποια χαρακτηριστικά της: το αν θα είναι έκλειψη Ηλίου ή Σελήνης, αν θα συμβεί κατά τη διάρκεια της ημέρας ή της νύχτας, αλλά και την ώρα στην οποία θα συμβεί. Ένας μικρότερος δείκτης μέσα στη σπείρα διατρέχει έναν κύκλο διηρημένο στα τρία. Πρόκειται για τον κύκλο του Εξελιγμού, ο οποίος περιέχει τρεις κύκλους Σάρου. Σκοπός του παραπάνω δείκτη είναι η διόρθωση της ώρας της έκλειψης κατά 8 ώρες για κάθε διαδοχική περίοδο Σάρου.

Κύκλοι του Σάρου και του Εξελιγμού
Οι Βαβυλώνιοι είχαν παρατηρήσει ότι κάθε 223 Σεληνιακούς μήνες (6.586 μέρες και ένα τρίτο μέρας, δηλαδή κάθε 18 έτη) επαναλαμβάνονται οι εκλείψεις του Ήλιου και της Σελήνης, αλλά όχι ακριβώς με τις ίδιες συντεταγμένες. Αυτό το χρονικό διάστημα δεν περιέχει ακέραιο αριθμό ημερών, γεγονός που έχει ως συνέπεια τη μετατόπιση της επαναλαμβανόμενης έκλειψης κατά 8 ώρες, ή 120 μοίρες στο γεωγραφικό μήκος της Γης.

Οι αρχαίοι αστρονόμοι είχαν παρατηρήσει ότι το τριπλάσιο χρονικό διάστημα, δηλαδή 669 Σεληνιακοί μήνες, περιείχε ακέραιο αριθμό ημερών, και ονόμασαν αυτόν τον κύκλο «Εξελιγμό». Ο κύκλος του Σάρου είχε ονομαστεί «περιοδικός χρόνος» από τον Πτολεμαίο, αλλά το 1691 ο Έντμοντ Χάλεϋ καθιέρωσε τον όρο «Σάρος», μια εξελληνισμένη Βαβυλωνιακή λέξη η οποία είχε πιθανώς χρησιμοποιηθεί λανθασμένα για να υποδεικνύει χρονική περίοδο.


Πότε Κατασκευάστηκε 

Από την τεχνοτροπία των επιγραφών, εξάγεται το συμπέρασμα ότι κατασκευάστηκε κατά το δεύτερο ήμισυ του 2ου π.Χ. αιώνα (140 – 100 π.Χ.), ίσως στη Ρόδο, όπου την εποχή αυτή άνθιζε η επιστήμη της Αστρονομίας. Στη Ρόδο πέθανε το 10 π.Χ. ο μεγαλύτερος αστρονόμος της αρχαιότητας, ο Ίππαρχος. Εκεί έζησε, επίσης, ο γνωστότατος Στωικός φιλόσοφος και αστρονόμος, Ποσειδώνιος. Εκτιμάται ότι ο Μηχανισμός κατασκευάστηκε κατά το δεύτερο μισό του 2ου αιώνα π.Χ., ενώ προϋπήρχε η παράδοση του Αρχιμήδη και της «σφαιροποιίας».

Από τον Ίππαρχο και τους κατοπινούς αστρονόμους είχαν ήδη προσδιοριστεί με αρκετή ακρίβεια οι αστρονομικές σταθερές ούτως ώστε να ήταν δυνατή η κατασκευή μηχανισμού αναπαράστασης της κίνησης των «πλανωμένων αστέρων» (δηλαδή των πλανητών), ενώ ήταν γνωστή και η πρώτη ανωμαλία της κίνησης της Σελήνης. Το κοσμολογικό μοντέλο που επικρατεί την περίοδο αυτή, το οποίο κατά πάσα πιθανότητα δεν ήταν γνωστό την εποχή του Αρχιμήδη, είναι ένα σύστημα κύκλων και επικύκλων πάνω στους οποίους κινούνται οι πλανήτες.

Όπως δείχνει το παράδειγμα του Μηχανισμού, φαίνεται ότι το μοντέλο αυτό μπορούσε να μεταφερθεί σε ένα μηχανικό ομοίωμα με τη χρήση των κατάλληλων συνδυασμών γραναζιών. Πιθανός κατασκευαστής του Μηχανισμού έχει θεωρηθεί ο Ποσειδώνιος ο Ρόδιος. Ο Ίππαρχος και ο Ποσειδώνιος παραπέμπουν στη Ρόδο ή στις κοντινές ακτές της Ιωνίας ως τόπους κατασκευής του Μηχανισμού. Στα ίδια μέρη παραπέμπει και το φορτίο του πλοίου που ναυάγησε στα Αντικύθηρα.

Όμως το Μετωνικό ημερολόγιο έχει χαραγμένα ονόματα μηνών που φαίνεται να ανήκουν στην Κόρινθο ή σε κάποια από τις αποικίες της στον δυτικό Ελληνικό κόσμο, όπως το Ταυρομένιον, το οποίο είχαν ιδρύσει οι Συρακούσιοι. Άραγε να επέζησε η παράδοση του Αρχιμήδη σε κάποιο εργαστήριο που αργότερα θα ενέτασσε στη σφαιροποιία τις γνώσεις των επικύκλων ή των εκκέντρων, που επέτρεπαν την εξήγηση της μεταβολής της φαινόμενης ταχύτητας των ουράνιων σωμάτων;

Αυτό που είναι βέβαιο είναι ότι ο Ελληνιστικός κοσμοπολιτισμός από τη δυτική Μεσόγειο μέχρι τη Βαβυλώνα ήταν ο κατάλληλος χώρος για να μπορεί ένα προϊόν όπως ο Μηχανισμός να αξιοποιεί επιστημονικά δεδομένα και αστρονομικές χρηστικές απαιτήσεις, με ονοματολογία από όλη την περιοχή της Μεσογείου. Η σύγχρονη έρευνα για τον Μηχανισμό των Αντικυθήρων απάντησε σε πολλά ερωτήματα σχετικά με τις λειτουργίες του, αλλά γέννησε νέα όσον αφορά την προέλευσή του.

Ωστόσο σήμερα οι ιστορικοί των επιστημών και της τεχνολογίας έχουν πλέον πολλά δεδομένα για να εξηγήσουν τις λειτουργίες του Μηχανισμού, τον σκοπό της κατασκευής του και την ένταξή του στο πλαίσιο της αστρονομίας και της τεχνολογίας της εποχής του.

Ένας Αρχαίος Ελληνικός Υπολογιστής
Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων ήταν ένας υπολογιστής υπό την αυστηρή έννοια του όρου. Έφερε επιστημονικές κλίμακες τόσο για την εισαγωγή των δεδομένων, όσο και για την ανάγνωση των αποτελεσμάτων. Στη μπροστινή επιφάνεια έφερε δύο ομόκεντρες κυκλικές κλίμακες. Η εξωτερική κλίμακα είχε 365 υποδιαιρέσεις και τα ονόματα των 12 μηνών στην Αιγυπτιακή γλώσσα με ελληνικούς χαρακτήρες (ΦΑΟΦΙ, ΘΩΘ, κτλ). Η εσωτερική κλίμακα είχε 360 υποδιαιρέσεις και τα ονόματα των 12 ζωδιακών αστερισμών (ΚΡΙΟΣ, ΠΑΡΘΕΝΟΣ, κτλ).

Στην πίσω επιφάνεια έφερε δύο ελικοειδείς σπείρες. Η πάνω σπείρα είχε 5 περιελίξεις. Το συνολικό μήκος της ήταν διαιρεμένο σε 235 τμήματα, που αντιστοιχούν στους 235 μήνες της περιόδου του Μέτωνα. Τα αρχαία ονόματα δώδεκα μηνών ήταν χαραγμένα στα τμήματα αυτά και επαναλαμβανόταν μέχρι να συμπληρωθούν και οι 235 μήνες (19 έτη). Στον κενό χώρο, εσωτερικά της πάνω ελικοειδούς σπείρας, υπάρχει μία μικρότερη κυκλική κλίμακα, διαιρεμένη σε τεταρτημόρια.

Η κάτω ελικοειδής σπείρα είχε 4 περιελίξεις και το συνολικό μήκος της ήταν διαιρεμένο σε 223 τμήματα, που αντιστοιχούν στους 223 μήνες της περιόδου Σάρος. Από την αρχαία εποχή ήταν γνωστό ότι οι εκλείψεις (του Ηλίου και της Σελήνης) επαναλαμβάνονται με την ίδια αλληλουχία και τα ίδια χαρακτηριστικά κάθε 223 μήνες. Στους μήνες της περιόδου Σάρος, όπου συμβαίνουν εκλείψεις, υπήρχαν εγχάρακτα σύμβολα (Η, Σ, ΗΜ, ΩΡ). Στον κενό χώρο, εσωτερικά της κάτω ελικοειδούς σπείρας, υπάρχει μία μικρότερη κυκλική κλίμακα, διαιρεμένη σε τρία τμήματα (120 μοιρών).

Πως Γινόταν οι Υπολογισμοί
Ο χειριστής μπορούσε να επιλέξει, με τη βοήθεια ενός δείκτη, μια οποιαδήποτε ημέρα από τις 365 που περιείχε η εξωτερική ετήσια κλίμακα της μπροστινής επιφάνειας του Μηχανισμού, πιθανώς με ένα μικρό περιστρεφόμενο στροφείο (μανιβέλα). Καθώς περιστρέφονταν το στροφείο έδινε κίνηση στους οδοντωτούς τροχούς οι οποίοι στην μπροστινή επιφάνεια κινούσαν δύο δείκτες, που έδειχναν τη θέση του Ήλιου και της Σελήνης στην εσωτερική κλίμακα της μπροστινής πλευράς που περιείχε τα 1 ζώδια (ζωδιακός κύκλος). Κάτω από την εξωτερική (ετήσια) κλίμακα, η οποία ήταν αποσπώμενη, υπήρχαν 365 οπές.


Κάθε τέσσερα χρόνια ο χειριστής, μπορούσε να την αποσπάσει και να τη μετατοπίσει κατά μία οπή, λαμβάνοντας έτσι υπόψη τα δίσεκτα έτη. Στην ίδια επιφάνεια ένας περιστρεφόμενος δείκτης με ένα σφαιρίδιο στο άκρον του, έδειχνε τις φάσεις της Σελήνης. Στο δείκτη αυτόν έδινε κίνηση μία κορώνα (οδοντωτός τροχός κάθετος προς τους υπόλοιπους). Το στροφείο έδινε επίσης κίνηση σε διαφορετικούς οδοντωτούς τροχούς, οι οποίοι κινούσαν δύο δείκτες στην πίσω πλευρά του Μηχανισμού.

Ο ένας δείκτης έδειχνε σε ποιο μήνα της περιόδου του Μέτωνα βρισκόταν η Σελήνη (πάνω ελικοειδής σπείρα των 235 μηνών). Η κίνηση της Σελήνης ήταν διορθωμένη ως προς την ανωμαλία που προέρχεται από την έκκεντρη τροχιά της γύρω από τη Γη με τη βοήθεια δύο έκκεντρων οδοντωτών τροχών, οι άξονες των οποίων απείχαν 1.1 mm. Ο κάτω τροχός είχε μία ακίδα (πείρο) η οποία οδηγούσε τον πάνω τροχό εμπλεκόμενη σε μια σχισμή του.

Έτσι ο πάνω τροχός εκτελούσε μια επικυκλική κίνηση, η γωνιώδης ταχύτητα του οποίου παρακολουθούσε την κίνηση της Σελήνης στον ουρανό με πολύ μεγάλη ακρίβεια. Ο άλλος δείκτης ακολουθούσε την κάτω ελικοειδή σπείρα των 223 μηνών (περίοδος Σάρος). Όταν περνούσε από ένα μήνα που περιείχε εγχάρακτα σύμβολα, ο χρήστης, διαβάζοντας τα σύμβολα, αντιλαμβανόταν ότι επίκειται έκλειψη Ηλίου (Η) ή Σελήνης (Σ) την τάδε ημέρα (ΗΜ) και ώρα (ΩΡ).

Διασυνδέσεις με τη ΒΔ Ελλάδα και τη Σικελία
Σύμφωνα με όσα αναφέρθηκαν παραπάνω (περί Ιππάρχου και Ρόδου), θα ανέμενε κανείς τα αρχαία ονόματα των δώδεκα μηνών που είναι χαραγμένα στην κλίμακα του Μέτωνα, να προέρχονται από την ευρύτερη περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου. Απροσδόκητα όμως, προέρχονται από την περιοχή της δυτικής Ελλάδας (Κέρκυρα, Βουθρωτό, Δωδώνη) και της Σικελίας (Ταυρομένιο), από αποικίες της Κορίνθου. Η ανακάλυψη αυτή ανοίγει νέες προοπτικές, όσον αφορά την προέλευση ή χρήση του Μηχανισμού των Αντικυθήρων.

Οι Ολυμπιακοί Αγώνες
Ο δείκτης της μικρής κλίμακας, η οποία βρίσκεται εντός της πάνω ελικοειδούς σπείρας, έδειχνε το έτος τέλεσης των Στεφανιτών αθλητικών αγώνων. Περιφερικά της κλίμακας έχουν διαβαστεί οι λέξεις ΟΛΥΜΠΙΑ, ΠΥΘΙΑ, ΙΣΘΜΙΑ, ΝΕΜΕΑ και ΝΑΑ, ενώ εσωτερικά, σε κάθε τεταρτημόριο, αναγράφονται τα έτη του τετραετούς Ολυμπιακού κύκλου.

Το Εγχειρίδιο Χρήσης
Είναι προφανές ότι ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων ήταν μία πολύπλοκή και μοναδική αστρονομική συσκευή. Έτσι δεν είναι περίεργο ότι συνοδευόταν και από ένα εκτεταμένο και αναλυτικό εγχειρίδιο χρήσεως (user’s manual). Οι προστατευτικές πλάκες που αναφέρθηκαν παραπάνω, ήταν γεμάτες με επιγραφές. Μέχρι τώρα έχουν διαβαστεί περίπου 2500 εγχάρακτα γράμματα, όλα της Ελληνικής αλφαβήτου, τα οποία βεβαίως σχηματίζουν λέξεις και προτάσεις, που αναφέρονται σε αστρονομικούς, γεωγραφικούς και τεχνικούς όρους.

Το ύψος των περισσοτέρων γραμμάτων είναι μεταξύ 1.5 και 2.5 mm και είναι χαραγμένα από ένα καλλιγράφο. Σημαντική είναι η ανακάλυψη της λέξης «ΙΣΠΑΝΙΑ», ανάμεσα στις επιγραφές, που πιθανώς αποτελεί την πρώτη γραπτή χρήση της λέξεως. Οι αρχαίοι Έλληνες χρησιμοποιούσαν τη λέξη «ΕΣΠΕΡΙΑ» (επειδή βρίσκεται δυτικά της χώρας μας, προς τη διεύθυνση που δύει ο Ήλιος την εσπέρα), ή «ΗΒΗΡΙΑ». Η λέξη «ΙΣΠΑΝΙΑ» είναι, βέβαια, αρχαιότατη, αλλά χρησιμοποιήθηκε επισήμως για πρώτη φορά από τους Ρωμαίους.

Η Χρήση του Μηχανισμού των Αντικυθήρων
Τα περισσότερα από τα μεταλλικά μέρη του αρχαίου Μηχανισμού φαίνεται ότι έχουν κοπεί από φύλλα χαλκού, χαμηλής περιεκτικότητας σε κασσίτερο. Το σύμπλεγμα των οδοντωτών τροχών έφερε ένα δίσκο στην πρόσθια όψη και δύο δίσκους με σπείρες στην οπισθία. Ο πρόσθιος δίσκος διέθετε δύο ενάλληλες κλίμακες, μία σταθερή με τα ονόματα και τα σύμβολα του ζωδιακού κύκλου και μία κινητή με τους μήνες του αιγυπτιακού ημερολογίου (365 ημέρες). Ένας δείκτης, που πιθανώς κατέληγε σε χρυσό σφαιρίδιο, έδειχνε την κίνηση και τη θέση του Ήλιου, ενώ ένας άλλος, που μάλλον είχε στο άκρο του αργυρό σφαιρίδιο, έδειχνε την κίνηση και τη θέση της Σελήνης.

Είναι σχεδόν βέβαιη η ύπαρξη και ενός τρίτου δείκτη, που σημείωνε την ανατολή και τη δύση των τότε γνωστών πλανητών κατά τη διάρκεια του έτους. Επάνω και κάτω από το δίσκο υπήρχαν επιγραφές, το Παραπήγμα, που ήταν ένα αστρικό ημερολόγιο, αναφερόταν δηλαδή στην ανατολή και στη δύση των αστέρων και των αστερισμών σε ετήσια βάση. Οι αριθμοί – «κλειδιά» που αναφέρονται στις επιγραφές κάποιων θραυσμάτων του Μηχανισμού (θραύσμα 19 και Ε), αποτελούν μαρτυρία για την ύπαρξη αστρονομικών ημερολογίων, σχετικών με τις φάσεις της Σελήνης, Κύκλος Μέτωνος, Κύκλος Καλλίπου και Κύκλος Σάρος.

Στην οπίσθια όψη του Μηχανισμού υπήρχαν δύο δίσκοι με σπείρες. Ο επάνω δίσκος φέρει σπείρα πέντε δακτυλίων, διαιρεμένη σε 235 διαστήματα, που αντιστοιχούσαν σε 235 σεληνιακούς μήνες, 19 δηλαδή έτη. Πρόκειται για τον Κύκλο του Μέτωνος. Η αναφορά του αριθμού 76 στις επιγραφές του μηχανισμού, αποτελεί μάλλον μαρτυρία για την ύπαρξη δείκτη για τον Κύκλο του Καλλίπου, αστρονομική περίοδος διάρκειας 76 ετών, που «βελτιώνει» τον Κύκλο του Μέτωνος. Ένας μικρότερος δείκτης θα διέτρεχε τον κύκλο της Ολυμπιάδας, όπου αναφέρονται οι Πανελλήνιοι αγώνες σε κάθε ένα από τα τέσσερα έτη της Ολυμπιάδας.


Ο κάτω δίσκος της οπίσθιας όψης αποτελείται από μια σπείρα τεσσάρων δακτυλίων, διαιρεμένη σε 223 τμήματα, που αντιστοιχούσαν σε 223 Σεληνιακούς μήνες, 18 έτη δηλαδή, οι οποίοι αποτελούν τον Κύκλο του Σάρος. Ένας μικρότερος κύκλος διαιρεμένος στα τρία δηλώνει τον Κύκλο του Εξελιγμού, ο οποίος περιέχει τρεις Κύκλους Σάρος, και προβλέπει με μεγαλύτερη ακρίβεια τις εκλείψεις του Ήλιου και της Σελήνης. Η περιστροφή μίας χειροκίνητης λαβής σε μία από τις στενές πλευρές του Μηχανισμού μετέδιδε κίνηση σε όλους τους δείκτες μέσω των οδοντωτών τροχών και των αξόνων, που τους συνέδεαν.

Επιλέγοντας μία ημέρα στην πρόσθια κλίμακα με το ημερολόγιο και το επιθυμητό έτος και μήνα στην άνω σπείρα της οπίσθιας όψης, οι υπόλοιποι δείκτες παρείχαν τις αντίστοιχες αστρονομικές πληροφορίες. Αντιστρόφως, εάν ο δείκτης τοποθετείτο σε ένα αστρονομικό φαινόμενο, τότε θα προέκυπτε η ημερομηνία που θα συνέβαινε ή είχε ήδη λάβει χώρα το συγκεκριμένο φαινόμενο.

Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων είναι το πολυτιμότερο κατάλοιπο της αρχαίας τεχνολογίας και απηχεί τη φιλοσοφική, κατά κανόνα γεωκεντρική, θεώρηση του κόσμου και της δημιουργίας του εκ μέρους των αρχαίων Ελλήνων διανοητών, οι οποίοι προέτασσαν τα μαθηματικά και τη φυσική ως εργαλεία για την αποκρυπτογράφηση του σύμπαντος.

Πώς Λειτουργεί ο Μηχανισμός
Η περιστροφή από τον χρήστη μίας χειροκίνητης λαβής κινεί ταυτόχρονα όλους τους δείκτες, μέσω των γραναζιών και των αξόνων που τους συνδέουν. Έτσι, αν επιλεγεί μία ημερομηνία στην μπροστινή κλίμακα των 365 ημερών (με δυνατότητα ρύθμισης για μία επιπλέον ημέρα κάθε τέσσερα έτη), οι υπόλοιποι δείκτες θα δώσουν όλες τις διαθέσιμες αστρονομικές πληροφορίες για αυτήν την ημερομηνία. Αντιστρόφως, ο χρήστης μπορεί να φέρει έναν δείκτη σε κάποιο αστρονομικό φαινόμενο και κατόπιν να δει την ημερομηνία στην οποία το συγκεκριμένο φαινόμενο θα συμβεί (ή που συνέβη στο παρελθόν).

Για παράδειγμα, μπορεί ο χρήστης να δει άμεσα την αντιστοιχία ανάμεσα στο ηλιακό και στο σεληνιακό ημερολόγιο, αλλά και τη θέση και φάση της Σελήνης, καθώς και τις εκλείψεις που μπορούν να συμβούν σε συγκεκριμένη μέρα του σεληνιακού μήνα. Ο Πράις, όπως και ο Ρεμ σχεδόν επτά δεκαετίες πριν από αυτόν, πρότεινε ότι ο Μηχανισμός εμπεριείχε και επικυκλικά γρανάζια, δηλαδή γρανάζια που περιστρέφονται πάνω σε άξονες που οι ίδιοι είναι τοποθετημένοι σε γρανάζια. Επρόκειτο για ένα σημαντικό βήμα στην ιστορία της τεχνολογίας.

Τα επικυκλικά γρανάζια δίνουν τη δυνατότητα πρόσθεσης και αφαίρεσης, και όχι μόνο πολλαπλασιασμού και διαίρεσης λόγων περιστροφής όπως λ.χ. -64. Το επόμενο γνωστό παράδειγμα επικυκλικών γραναζιών στην τεχνολογία της Δύσης εμφανίζεται δεκαέξι αιώνες αργότερα. Το γρανάζι «εισόδου» ενός από τα δύο επικυκλικά γρανάζια φέρει έναν πίρο ο οποίος εισέρχεται σε μία σχισμή του γραναζιού «εξόδου». Έτσι τα δύο γρανάζια περιστρέφονται πάνω σε ελαφρώς διαφορετικούς άξονες που χωρίζονται από απόσταση περίπου ενός χιλιοστού.

Το αποτέλεσμα είναι ότι, ενώ το γρανάζι εισόδου περιστρέφεται με σταθερή ταχύτητα, η ταχύτητα περιστροφής του γραναζιού εξόδου μεταβάλλεται από τη μικρότερη έως τη μεγαλύτερη τιμή, και αντιστρόφως. Αυτή η διάταξη είναι ακριβώς ό,τι χρειάζεται για την απεικόνιση της φαινομενικά μεταβαλλόμενης ταχύτητας περιστροφής της Σελήνης, σύμφωνα με την πιο προχωρημένη θεωρία της εποχής εκείνης, η οποία αποδίδεται στον Ίππαρχο τον Ρόδιο. Οι μεγάλοι οπίσθιοι άνω και κάτω δείκτες κινούνται μέσα σε σπείρες, όπως η «βελόνα του πικάπ».

Με 5 περιστροφές (στην άνω) ή 4 (στην κάτω) ενός σχετικά περιορισμένου χώρου οι δείκτες διατρέχουν 235 ή 223 τμήματα που το καθένα τους αντιστοιχεί σε έναν σεληνιακό μήνα των κύκλων του Μέτωνος και του Σάρου αντίστοιχα. Για να βρει την πρόγνωση μίας έκλειψης με τον κάτω δείκτη του Σάρου, ο χρήστης θα στρέψει τη λαβή έως ότου ο άνω δείκτης τοποθετηθεί στο ζητούμενο έτος και μήνα του Μετωνικού ημερολογίου, ενώ ταυτόχρονα περιστρέφεται και ο κάτω δείκτης, και ενδεχομένως καταλήγει σε τμήμα όπου έχει σημειωθεί πρόγνωση έκλειψης (αν δεν σημειώνεται έκλειψη.

Ο χρήστης μπορεί να συνεχίσει την περιστροφή μέχρι ο κάτω δείκτης να τοποθετηθεί πάνω σε πρόγνωση έκλειψης). Στην επιγραφή αναφέρεται η ώρα της έκλειψης, αν θα πραγματοποιηθεί μέρα ή νύχτα, καθώς και ο τύπος της (Ηλίου ή Σελήνης). Το αντίστοιχο έτος και ο αντίστοιχος μήνας δίνονται από τη θέση του άνω δείκτη. Όμως ή ακριβής μέρα της έκλειψης πρέπει να διαβαστεί από τους εμπρόσθιους δείκτες, ως εξής: με μικρές πλέον μετακινήσεις, ο χρήστης τοποθετεί τον δείκτη του Ήλιου είτε παράλληλα με τον δείκτη της Σελήνης, εφόσον πρόκειται για έκλειψη Ηλίου, είτε διαμετρικά αντίθετο, στην περίπτωση έκλειψη Σελήνης.

Η μέρα τότε μπορεί να διαβαστεί από τη θέση του δείκτη στο αιγυπτιακό ημερολόγιο. Αν ένα γρανάζι με 100 δόντια συμπλέκεται με ένα άλλο που έχει 50 δόντια και του μεταδίδει την κίνησή του, τότε το δεύτερο θα περιστρέφεται με τη μισή περίοδο, δηλαδή δύο φορές πιο γρήγορα: όταν το μεγάλο εκτελεί μία περιστροφή, το μικρό εκτελεί δύο, σε αντίθετη φορά. Με κατάλληλους συνδυασμούς γραναζιών πολλαπλασιάζονται και διαιρούνται οι λόγοι περιστροφής με σκοπό την απεικόνιση των κατάλληλων αστρονομικών περιόδων.


Η επιλογή του πλήθους των δοντιών των σωζόμενων γραναζιών του Μηχανισμού είναι αποτέλεσμα υπολογισμών με αφετηρία τις περιόδους του Μέτωνος και του Σάρου, καθώς και της θεωρίας της μεταβαλλόμενης ταχύτητας της Σελήνης. Αυτά τα συγκεκριμένα γρανάζια του Μηχανισμού είναι το b2 με 64 δόντια και το c1 με 38. Ο λόγος είναι συνεπώς -64/38 (το αρνητικό πρόσημο σημαίνει ότι η φορά του δεύτερου (η «έξοδος»), είναι αντίθετη από τη φορά του πρώτου (η «είσοδος»). Ο αριθμός 38 εμπεριέχει τον πρώτο αριθμό 19, δηλαδή το πλήθος των ετών στον κύκλο του Μέτωνος.

ΠΗΓΗ: https://theancientweb.wordpress.com/

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου

αβαγνον