ΙΣΤΟΡΙΑ: Η ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοποτάμου τη νύχτα της 25ης προς 26η Νοεμβρίου 1942

Η ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοποτάμου

Στις 2 του Δεκέμβρη του 1942 ο πρωθυπουργός της Κυβέρνησης του Καΐρου, Εμμ. Τσουδερός, έλαβε από τις αγγλικές υπηρεσίες μια αναφορά που από κάθε άποψη ήταν εξαιρετικής σημασίας. Η αναφορά - που έφερε την υπογραφή του J. S. Pearson (Τζ. Σ. Πίρσον), αρμοδίου της SOE (Special Operations Executive - Σπέσιαλ Οπερέισιονς Εξέκιουτιβ - Υπηρεσία Ειδικών Επιχειρήσεων) στο Κάιρο - έγραφε(1):

«Κύριε,

Είμαι ευτυχής να σας ενημερώσω, ότι προσφάτως επραγματοποιήσαμεν μιαν εξαιρετικώς επιτυχή επιχείρησιν εν Ελλάδι. Τα γεγονότα έχουν ως ακολούθως:

Την 1ην Οκτωβρίου ερρίψαμεν μίαν ομάδα, εξ Βρεταννών αξιωματικών και δύο υπαξιωματικών, εις το όρος Γκιώνα, και αργότερον μίαν ακόμη ομάδα αποτελούμενη εκ δύο Βρεταννών αξιωματικών, έναν Ελληνα οδηγόν και έναν Βρεταννόν υπαξιωματικόν, οι οποίοι ενίσχυσαν τους προηγουμένους, επίσης δε ερρίφθησαν εις αυτούς σημαντικαί ποσότητες εφοδίων, εκρηκτικών, κλπ. Επέτυχον να έλθουν εις επαφήν με μίαν ομάδαν ανταρτών των οποίων ηγείτο ο Συνταγματάρχης Ζέρβας.

Οι στόχοι των ήσαν αι τρεις βασικαί γέφυραι της σιδηροδρομικής γραμμής Θεσσαλονίκης-Αθηνών. Αυταί είναι:

1) Γοργοπόταμος

2) Επίστηλος γέφυρα Ασωπού

3) Παπαδιά.

Ητο γνωστόν ότι αι τρεις αυταί γέφυραι εφυλλάσσοντο από ιταλικά και γερμανικά στρατεύματα και ότι όλα τα γειτονικά υψώματα εφρουρούντο. Επί πλέον επιστεύετο ότι υπήρχε τηλεφωνική επικοινωνία μεταξύ των στρατευμάτων εις εκάστην γέφυραν.

Τα πρώτα αντίποινα για την ανατίναξη της γέφυρας του 

Γοργοποτάμου. Οι κατοχικές δυνάμεις εκτελούν 

στο σημείο, 9 Ελληνες πατριώτες (10/12/1942)

Διατηρούμεν, φυσικά, αποσπασματικήν επικοινωνίαν μέσω ασυρμάτου με την ομάδα και έχομεν ήδη λάβει την εξαιρετικήν είδησιν, ότι ο πρώτος των στόχων επετεύχθη. Ως αποτέλεσμα μιας πενταώρου ενεργείας κατά την διάρκεια της νυκτός της 24ης προς την 25ην Νοεμβρίου, κατά την οποίαν υπήρξαν πολλαί απώλειαι, η ομάς επιτυχώς κατέστρεψε το μήκους ενενήκοντα ποδών κεντρικόν τόξον της επιστήλου γέφυρας του Γοργοποτάμου. Επίσης επέτυχον να εκτροχιάσουν εν ιταλικόν τραίνον μεταφέρον καύσιμα. Υπολογίζεται ότι αυτή θα αποκόψη όλας τας σιδηροδρομικάς μεταφοράς προς Νότιον Ελλάδα μίαν περίοδον τεσσάρων ή εξ μηνών.

Πληροφορούμεθα από ανθρώπους μας εις το Κάιρον ότι οι επικεφαλής των δυνάμεων, μετά την επείγουσαν έκκλησιν των οποίων εσχεδιάσθησαν αυταί αι επιχειρήσεις, είναι κατενθουσιασμένοι με αυτήν την επιτυχίαν, ειδικότερον κατά την στιγμήν όπου ενισχύσεις του Αξονος αποστέλλονται εσπευσμένως εις την Κρήτην και Νότιον Ελλάδα. Επί πλέον, φυσικά, αι δυνάμεις του Αξονος βασίζονται εις τας σιδηροδρομικάς μεταφοράς, δεδομένων των ελλείψεών των εις κατάλληλα σκάφη και του ευπροσβλήτου των σκαφών εις το Αιγαίον και Ιόνιον πέλαγος.

Εχομεν σχεδιάσει έναν αριθμόν άλλων σημαντικών επιχειρήσεων, αι οποίαι, είμεθα πεπεισμένοι ότι θα πραγματοποιηθούν επιτυχώς εντός του τρέχοντος έτους.

Γνωρίζω ότι θα θεωρήσετε αυτό ως εξαιρετικώς απόρρητον.

Ευπειθώς υμέτερος

J. S. Pearson».

Αρης Βελουχιώτης, (σκίτσο του Δημ. Μεγαλίδη)

Η ενημερωτική αυτή έκθεση του Βρετανού αρχιπράκτορα προς τον Τσουδερό εμφανίζει την όλη επιχείρηση καθαρά αγγλική υπόθεση αν και αφήνει μια γωνιά για να ξεπροβάλει το πρόσωπο του αρχηγού του ΕΔΕΣ, Ναπολέοντα Ζέρβα, ενώ εξαφανίζει προκλητικά τη συμμετοχή των ανταρτών του ΕΛΑΣ. Αν μη τι άλλο, όμως, φανερώνει ότι η ελληνική κυβέρνηση του Καΐρου δεν είχε την παραμικρή ιδέα για την επιχείρηση στο Γοργοπόταμο. Εντούτοις, αυτό δεν εμπόδισε τον Παναγιώτη Κανελλόπουλο να γράψει στο προσωπικό του ημερολόγιο, στις 14 του Δεκέμβρη του 1942: «Μονάχα τώρα μπορώ να σημειώσω επάνω σε χαρτί ότι η καταστροφή της γέφυρας του Γοργοποτάμου είχε αποφασιστεί από μας εδώ»(2).

Χωρίς αμφιβολία το ιστορικό γεγονός της ανατίναξης της γέφυρας του Γοργοποτάμου έχει δεχτεί πλήθος διαστρεβλώσεων, που δεν οφείλονταν μόνο σε προσπάθειες ιδιοποίησής του αλλά και σε πολιτικές σκοπιμότητες που έπαιξαν τραγικό ρόλο στη σύγχρονη ελληνική ιστορία. Ας δούμε όμως πώς πραγματικά εξελίχθηκαν τα πράγματα σε κείνη την όντως σημαντική επιχείρηση για το ελληνικό αντιστασιακό κίνημα, και μέσα από την εξιστόρηση θα επιχειρήσουμε να ανασκευάσουμε τις σημαντικότερες από τις παραποιήσεις της ιστορικής αλήθειας.

Επιχείρηση «HARLING»: Αγγλοι σαμποτέρ στα ελληνικά βουνά

Ηταν σούρουπο της 28ης του Σεπτέμβρη του 1942, γύρω στις 8.30 μ.μ., όταν από το αεροδρόμιο Φαγίντ της Αιγύπτου απογειώθηκαν, με προορισμό την ηπειρωτική Ελλάδα, τρία βρετανικά αεροπλάνα. Το καθένα από αυτά μετέφερε από μία ομάδα τεσσάρων σαμποτέρ όπου ένας ήταν αρχηγός, ένας ειδικός στις ανατινάξεις, ένας χειριστής ασυρμάτου κι ένας γνώστης της ελληνικής γλώσσας.

Ο Αρης Βελουχιώτης με αντάρτες στους Αγ. Αναργύρους στη Βίνιανη

Μετά τα μεσάνυχτα της 28ης προς 29η του Σεπτέμβρη τα αεροπλάνα βρίσκονταν πάνω από τα βουνά της Ρούμελης, με τους σαμποτέρ έτοιμους να πέσουν στα προκαθορισμένα σημεία όπου θα έπρεπε να υπήρχαν αναμμένες φωτιές: Η πρώτη και η τρίτη ομάδα θα έπεφταν στην Γκιώνα και η δεύτερη στην περιοχή του Ν. Ζέρβα στο Σακαρέτσι. Ομως, φωτιές δεν εντοπίστηκαν, ρίψη αλεξιπτωτιστών δεν έγινε και ύστερα από άσκοπους γύρους δύο ωρών τα αεροπλάνα γύρισαν στη βάση τους.

Δύο μέρες αργότερα η επιχείρηση επαναλήφθηκε. Αυτή τη φορά με μεγαλύτερη επιτυχία. Ετσι, οι δύο από τις τρεις ομάδες έπεσαν στην περιοχή της Γκιώνας ενώ η τρίτη έπεσε στην περιοχή του Καρπενησίου σε επόμενη επιχείρηση, περίπου ένα μήνα αργότερα(3).

Οι τρεις ομάδες των Βρετανών σαμποτέρ είχαν έρθει στην Ελλάδα ύστερα από απόφαση του Στρατηγείου Μέσης Ανατολής με άμεσο στόχο να εκτελέσουν μια αποστολή με την κωδική ονομασία «HARLING» (ΧΑΡΛΙΝΓΚ). Η αποστολή αυτή προέβλεπε να ανατιναχθεί μία από τις γέφυρες Παπαδιάς, Ασωπού ή Γοργοποτάμου και τελικά η γέφυρα που επιλέχθηκε να ανατιναχθεί ήταν αυτή του Γοργοποτάμου.

Πέρα όμως από τον άμεσο στόχο υπήρχε κι ένας μακροπρόθεσμος στρατηγικός στόχος αναφορικά με την αγγλική παρουσία στην Ελλάδα. Η Μεγάλη Βρετανία επιδίωκε να εδραιώσει την παρουσία της στη χώρα και να θέσει κάτω από τον έλεγχό της τις ανταρτικές ομάδες και το ευρύτερο αντιστασιακό κίνημα, πράγμα που σήμαινε πως κάποιοι από τους σαμποτέρ είχαν αποστολή να μείνουν στα ελληνικά βουνά και μετά το πέρας της αποστολής «HARLING». Αξίζει να προσέξει κανείς, για να καταλάβει του λόγου το αληθές, ότι ολόκληρης της βρετανικής αποστολής των 12 σαμποτέρ ηγούνταν οι Εντι Μάγιερς και Κρις Γουντχάουζ (που ανήκε στην Ιντέλιτζενς Σέρβις), δύο καθόλου τυχαίοι άνθρωποι που διετέλεσαν αρχηγοί της Αγγλικής Στρατιωτικής Αποστολής στο ελληνικό αντάρτικο κάνοντας ό,τι ήταν δυνατό για την εδραίωση της βρετανικής κυριαρχίας πάνω στις ελληνικές υποθέσεις.

Αντάρτες με το φλάμπουρο του ΚΚΕ στα βουνά

Τις γενικότερες επιδιώξεις των Εγγλέζων παραδέχεται με σαφήνεια στα απομνημονεύματά του ο Εντι Μάγιερς, ο οποίος γράφει χαρακτηριστικά για την αποστολή στα ελληνικά βουνά(4): 

«Αποφασίσαμε να πέσουμε όλοι με τις στολές μας. Οσο γινόταν συντομότερα μετά την άφιξή μας, η δική μου με την ομάδα του Γουντχάουζ θα ενώνονταν με τις αντάρτικες δυνάμεις και θα επιχειρούσαν μια συνδυασμένη επίθεση σε μια από τις τρεις γέφυρες. Μετά την επιτυχή καταστροφή της γέφυρας, όλοι εμείς, εκτός από τον Κρις, έναν νεαρό Ελληνα υπολοχαγό ονόματι "Θέμη" Μαρίνο (που συμμετείχε σε μια βρετανική αποστολή και μιλούσε τα αγγλικά με ευκολία), και δύο ασυρματιστές, θα μεταφερόμαστε προς τις δυτικές ελληνικές ακτές όπου και θα μας παρελάμβανε ένα υποβρύχιο. Θα καθορίζαμε το ακριβές σημείο μ' ένα σήμα που θα στέλναμε αργότερα. Μετά την αναχώρησή μας, γινόταν η σκέψη να μην αναπτυχθεί μεγάλη δραστηριότητα από τους αντάρτες στα βουνά και οι επιχειρήσεις να περιοριστούν σε σαμποτάζ από παράνομες ομάδες που θα δρούσαν στην Αθήνα και τις άλλες πόλεις. Ο Κρις θα δρούσε σαν παρατηρητής με τους αντάρτες και σαν σύνδεσμος με οποιαδήποτε άλλη ομάδα που θα εντασσόταν πιθανόν στις γραμμές τους στο μέλλον. Μ' αυτή την προοπτική, ο Κρις διατάχθηκε να μείνει με τον συνταγματάρχη Ζέρβα, τον οποίο η SOE θεωρούσε προφανώς σαν πιθανό αρχηγό όλων των ελληνικών αντιστασιακών δυνάμεων του βουνού στο μέλλον. Μονάχα αν αποδειχνόταν αδύνατο για τον Κρις να μείνει με τον Ζέρβα, θα έψαχνε να βρει κάποιον άλλον καπετάνιο».

Το σχετικό δημοσίευμα του «Ριζοσπάστη» στις 15/12/1942

Απ' όσα λέει ο Μάγιερς προκύπτει ότι οι Εγγλέζοι ήθελαν με κάθε τρόπο να ελέγξουν και να κατευθύνουν το ελληνικό αντιστασιακό κίνημα, ακόμη και να διορίσουν τον μέλλοντα αρχηγό των ανταρτών. Δεν μπορούμε επίσης να παραγνωρίσουμε πως στόχος τους δεν ήταν ένα ρωμαλέο αντιστασιακό κίνημα στα βουνά και στις πόλεις που να μάχεται τους κατακτητές, αλλά η δημιουργία παράνομων ομάδων που θα ασκούνταν σε σαμποτάζ. Ο φόβος του οργανωμένου μαχόμενου λαού είναι εμφανής στην αγγλική πολιτική όπως την περιγράφει ο Μάγιερς, όπως επίσης εμφανή είναι και τα εφιαλτικά σενάρια που κατασκεύαζαν για τον ελληνικό λαό. Αρκεί να αναλογιστεί κανείς το σενάριο ενός αντιστασιακού κινήματος με αρχηγό τον Ζέρβα και δίπλα του έναν Εγγλέζο πράκτορα, τον Κρις Γουντχάουζ, να κινεί όλα τα νήματα.

Εν πάση περιπτώσει, από τα παραπάνω αποδεικνύεται, επίσης, περίτρανα ότι οι Εγγλέζοι, πριν πατήσουν ελληνικό έδαφος, δεν είχαν καλή εικόνα της ελληνικής αντιστασιακής πραγματικότητας και για το λόγο αυτό ευθύς εξαρχής αποκάλυψαν μέρος των προθέσεών τους αφού οι δώδεκα σαμποτέρ - και κυρίως οι αρχηγοί τους - ερχόμενοι στην Ελλάδα, είχαν οδηγίες, κι έκαναν ό,τι ήταν δυνατό γι' αυτό, να έρθουν σε επαφή με τον Ν. Ζέρβα, αγνοώντας επιδεικτικά τον ΕΛΑΣ, είτε γιατί υποτιμούσαν τη δύναμή του είτε γιατί είχαν την πεποίθηση ότι οι ανταρτικές δυνάμεις του ΕΔΕΣ ήταν αρκετές για την εκτέλεση της αποστολής «Harling». Ο Ρίτσαρντ Κλογκ πάντως γράφει πως ούτε ο Ε. Μάγιερς «ούτε ο Γουντχάουζ ενημερώθηκαν πριν φύγουν από το Κάιρο για την ύπαρξη του ΕΑΜ ή του στρατιωτικού του σκέλους, του ΕΛΑΣ», παρόλο που οι αρμόδιες βρετανικές αρχές είχαν λεπτομερείς πληροφορίες(5).

Παρ' όλα αυτά, οι Αγγλοι σαμποτέρ αναγκάστηκαν να συνεργαστούν με τον ΕΛΑΣ όταν διαπίστωσαν ότι ο Ζέρβας όχι μόνο δε διέθετε τις απαραίτητες δυνάμεις για την επιχείρηση «HARLING» αλλά και οι δυνάμεις που διέθετε ήταν πολύ μικρότερες απ' αυτές του ΕΛΑΣ.

Γυναικόπαιδα προσπαθούν να επιβιώσουν κατά την
περίοδο της Κατοχής (φωτογραφία του Ντμίτρι Κέσελ)

Ο ΕΛΑΣ μπαίνει στην επιχείρηση

Στις 12 του Νοέμβρη του 1942, ένα τμήμα 60 ανδρών του Ζέρβα και ο Αγγλος ταγματάρχης Κρις Γουντχάουζ ξεκίνησαν από το Αργύρι για την Γκιώνα. Την επομένη, ο αρχηγός του ΕΔΕΣ έστειλε το παρακάτω γράμμα στον Αρη Βελουχιώτη:

«Κύριε ταγματάρχα,

Αύριον το πρωί θα σας περιμένω εις τη Βίνιανην. Είναι ανάγκη επιτακτική και κατεπείγουσα να σας συναντήσω. Με συνοδεύει Σύμμαχος ταγματάρχης και πρέπει οι δυο μας να συνεννοηθώμεν μαζί του επί ενός ζητήματος εθνικώς σπουδαιοτάτου

Με συναδελφικούς χαιρετισμούς

Στρατηγός Ναπ. Ζέρβας».

Ο Αρης που βρισκόταν στη Φραγκίστα απάντησε αμέσως:

«Στρατηγέ μου

Αύριον λίαν πρωί θα ευρίσκομαι εις Βίνιανην

Μετά σεβασμού

Αρης Βελουχιώτης

Ταγματάρχης Πυροβολικού» (6).

Οντως, οι δύο άνδρες συναντήθηκαν στις 14 Νοεμβρίου, στο συμφωνημένο μέρος, όπου ο αρχηγός του ΕΛΑΣ, αφού ενημερώθηκε για την αποστολή της ανατίναξης μίας εκ των τριών γεφυρών, χωρίς περιστροφές ενέταξε αμέσως τις αντάρτικες δυνάμεις που διέθετε στην επιχείρηση.

Στο θέμα αυτό, της συμμετοχής δηλαδή του ΕΛΑΣ στην επιχείρηση HARLING, στη μεταπολεμική περίοδο, τόσο από τους Ελληνες όσο και από τους Εγγλέζους - αντιπάλους του ΕΑΜικού κινήματος -επιχειρήθηκε να διαστρεβλωθεί η ιστορική αλήθεια. Ο Ζέρβας, σε διάφορα γραπτά του της μεταπολεμικής περιόδου - αλλά και στα απομνημονεύματά του - εμφανίζει τον Αρη σαν ένα άτομο εντελώς άβουλο, που δεν μπορούσε να πάρει την παραμικρή απόφαση αν δεν του την υπαγόρευε η ηγεσία του ΕΑΜ από την Αθήνα. Φτάνει μάλιστα στο σημείο να υποστηρίξει πως ούτε λίγο ούτε πολύ εκβίασε τον Αρη, κι έτσι συμμετείχε ο ΕΛΑΣ στην επιχείρηση(7). Στο ίδιο περίπου μήκος κύματος κινούνται και οι μαρτυρίες των Εγγλέζων. Ο Κρις Γουντχάουζ γράφει(8): «Οταν ο Αρης κατάλαβε ότι η επίθεση θα γινόταν, έστω και χωρίς τις δικές του δυνάμεις, δε διακινδύνευσε ν' αφήσει τον Ζέρβα να πάρει όλη τη δόξα: προσφέρθηκε αμέσως να συνεργαστεί». Αντίθετα, ο Εντι Μάγιερς εμφανίζει τον Αρη έτοιμο να συμμετάσχει στην επιχείρηση και το ΕΑΜ με το ΚΚΕ να κρατούν την αρνητική στάση. Γράφει για τον Αρη(9): «Σιωπηλός και με αυστηρή έκφραση, μου έδινε πάντα την εντύπωση, ότι είναι σε διαρκή επιφυλακή ενάντια σε κάποιο ή σε κάτι. Από την πρώτη μας συζήτηση συμπέρανα ότι συμφωνώντας να συνεργαστεί μαζί μας στην ανατίναξη του Γοργοποτάμου παρέβαινε τις οδηγίες των ανωτέρων του στην Αθήνα να μην επιτίθεται σε συγκροτημένες εχθρικές δυνάμεις και ότι η παράβαση αυτή θα του στοίχιζε πιθανόν σοβαρές επιπλήξεις. Δεν απέκλεισε το ενδεχόμενο να φτάσουν στο μεταξύ διαταγές που να του απαγορεύουν να μας βοηθήσει, αλλά στην περίπτωση που οι διαταγές δε θα έφταναν, ήταν έτοιμος να συνεργαστεί μαζί μας».

Μια μονάδα του ΕΛΑΣ έξω απ' τη Λάρισα (φωτογραφία του
Ντμίτρι Κέσελ)

Ολα αυτά, φυσικά, στερούνται σοβαρότητας γεγονός το οποίο επιβεβαιώνει με τη μαρτυρία του ο υπαρχηγός του ΕΔΕΣ Κομνηνός Πυρομάγλου, ο οποίος λιτά και κατηγορηματικά σημειώνει: «Στη Βίνιανη, ύστερα από πρόσκληση του Ζέρβα, συναντήσαμε τον Αρη Βελουχιώτη. Ο τελευταίος εδέχθη να συμμετάσχη στην επιχείρηση»(10). Πιο κατηγορηματικός όμως είναι ο Κρις Γουντχάουζ ο οποίος σε επιστολή του, που έστειλε προς την ηγεσία του ΕΑΜ, αμέσως μετά την ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοποτάμου, γράφει(11): «Μ' έστειλαν να λάβω επαφήν με τον κ. Ν. Ζέρβα, με τον οποίον μένω τώρα, και με τους στρατιωτικούς διοικητάς της δικής σας οργανώσεως. Το αποτέλεσμα ήταν το εξής: Ευρήκα δύο αρκετές δυνάμεις Ελλήνων ανταρτών, τις ομάδες του κ. Ζέρβα και τις ομάδες του Αρη, με τις οποίες ηνωμένες, εσημειώθη πριν λίγες ημέρες μία στρατιωτική επιτυχία στη μάχη του Γοργοποτάμου. Ο Αρης ως αντιπρόσωπος του ΕΑΜ, συνειργάσθη με την αγγλική ομάδα μηχανικών και με την ομάδα του κ. Ζέρβα, με όλην την καρδιά και με μεγάλην ευχαρίστησιν και, για εκείνην την ένωσιν των διαθεσίμων δυνάμεων, θέλω να ευχαριστήσω εκ μέρους της Αγγλίας και την οργάνωσίν σας και τον ικανώτατον στρατιωτικόν αρχηγόν σας».

Συνεπώς, ούτε ο Αρης υπήρξε άβουλος ούτε ο ΕΛΑΣ σύρθηκε στην επιχείρηση, της οποίας κανείς δεν μπορεί να αρνηθεί ότι σήκωσε το κύριο βάρος(12).

Ας δούμε όμως πώς εκτελέστηκε η επιχείρηση στο Γοργοπόταμο

Η επιχείρηση και η στρατιωτική της σημασία

Η επιχείρηση στο Γοργοπόταμο για την ανατίναξη της γέφυρας πραγματοποιήθηκε τη νύχτα της 25ης προς 26η Νοεμβρίου του 1942 από εκατόν πενήντα αντάρτες του ΕΛΑΣ με επικεφαλής τον Αρη Βελουχιώτη, εξήντα αντάρτες του ΕΔΕΣ με επικεφαλής τον Ναπολέοντα Ζέρβα και δώδεκα Αγγλους σαμποτέρς, με επικεφαλής τον Συνταγματάρχη Εντι Μάγιερς και υπαρχηγό τον ταγματάρχη Κρις Γουντχάουζ(13).

Το σχέδιο ανατίναξης ήταν των Εγγλέζων. Το είχε επεξεργαστεί ο Ε. Μάγιερς που ήταν ειδικός σ' αυτού του είδους τα σαμποτάζ. Το σχέδιο όμως της επίθεσης για την κατάληψη της γέφυρας - έτσι ώστε να είναι δυνατή η υπονόμευση και ανατίναξή της - συζητήθηκε ανάμεσα στον Αρη, το Ζέρβα και τους Βρετανούς και στην τελική του μορφή διατυπώθηκε από τον αρχηγό του ΕΛΑΣ με τη «Διαταγή Επιχείρησης» που ο ίδιος υπαγόρευσε στον Κωστούλα Αγραφιώτη (Κώστα Καβρέτζο) λίγες ώρες πριν εκδηλωθεί η επιχείρηση.

Στη διαταγή αυτή - όπως διασώθηκε από μαρτυρίες αγωνιστών(14)- προβλέπονταν τα εξής:

Το νότιο βάθρο της γέφυρας με φρουρά 80 Ιταλών και πλήρη οχύρωση αναλάμβανε να καταλάβει τμήμα 60 ανταρτών του ΕΛΑΣ με αρχηγό τον Κωστούλα.

Το βόρειο βάθρο της γέφυρας που φυλασσόταν από 30 Ιταλούς και είχε εγκατεστημένα δύο δίκαννα αντιαεροπορικά ικανά να χρησιμοποιηθούν και κατά επιγείων στόχων, αναλάμβανε τμήμα 20 ανταρτών του ΕΔΕΣ με επικεφαλής τους ανθυπολοχαγούς Παπαχρήστου και Πετροπουλάκη.

Η υπονόμευση και ανατίναξη της γέφυρας ανατέθηκε σε ειδικευμένους Βρετανούς σαμποτέρς στους οποίους δόθηκε βοήθεια λίγων εκπαιδευμένων ανδρών του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ. Επίσης δυο ομάδες του ΕΛΑΣ, με 15 άνδρες η κάθε μία και έναν Βρετανό σαμποτέρ, ανέλαβαν να υπονομεύσουν τη σιδηροδρομική γραμμή ένα χιλιόμετρο περίπου προς το νότο κι ένα χιλιόμετρο προς το βορρά έτσι ώστε να αποκλειστεί η δυνατότητα αποστολής ενισχύσεων στον εχθρό με τρένο. Αρχηγός της μίας ομάδας τέθηκε ο Διαμαντής (Γιάννης Αλεξάνδρου) και της άλλης ο Ηρακλής (Κώστας Σκαρμούτσος).

Επιπλέον, μια ομάδα 15 ΕΛΑΣιτών με αρχηγό το Χρυσιώτη ανέλαβε να καταστρέψει με βενζίνη την ξύλινη οδική γέφυρα του ποταμού για την περίπτωση που θα έκαναν την εμφάνισή τους από 'κει εχθρικές ενισχύσεις ενώ μία άλλη ομάδα από οκτώ άνδρες του ΕΔΕΣ με επικεφαλής τον υπασπιστή του Ζέρβα Μ. Μυριδάκη, ανέλαβε να εξουδετερώσει το πολυβολείο που πιθανόν να υπήρχε. Στην περίπτωση που δεν υπήρχε πολυβολείο, αποστολή της ήταν να ενισχύσει την Ομάδα Κωστούλα. Τέλος, μία ομάδα από δέκα άνδρες του ΕΔΕΣ ανέλαβε να πλευροκοπήσει τους Ιταλούς νοτιότερα της άμυνας του νότιου βάθρου.

Γενική εφεδρεία ορίστηκε ομάδα 30 ανδρών του ΕΛΑΣ με αρχηγό το Δ. Δημητρίου - Νικηφόρο. Χρόνος έναρξης της επιχείρησης καθορίστηκε η 11η βραδινή της 25ης Νοεμβρίου 1942 και η γενική αρχηγία ανατέθηκε στο Ν. Ζέρβα.

Η επιχείρηση στέφθηκε με επιτυχία και ολοκληρώθηκε στις 2.21΄ της 26ης Νοεμβρίου αφού προηγουμένως ρίχτηκε στη μάχη και η εφεδρική δύναμη του Νικηφόρου δεδομένου ότι οι δυνάμεις του ΕΔΕΣ που είχαν αναλάβει το βόρειο βάθρο της γέφυρας τρόμαξαν μπρος στα ιταλικά πυρά και υποχώρησαν. «Οι αντάρτες, που δεν ήταν συνηθισμένοι σε τέτοιας μορφής επιχείρηση - θα γράψει αργότερα ο Ε. Μάγιερς(15)- δεν μπόρεσαν να αντιμετωπίσουν το έντονο πυρ και αναγκάστηκαν να υποχωρήσουν σ' ένα άλλο σημείο κάλυψης».

Ο επίλογος της επιχείρησης HARLING γράφτηκε δυο μέρες μετά την ανατίναξη της γέφυρας όταν οι Ιταλοί προχώρησαν στην άνανδρη μέθοδο των αντιποίνων για εκφοβισμό του λαού. Ετσι, αφού παρέλαβαν από τις φυλακές της Λαμίας 14 πατριώτες, τους 7 τους εκτέλεσαν μπροστά στην γκρεμισμένη γέφυρα και τους υπόλοιπους τους εκτέλεσαν στα Καστέλια της Παρνασίδας, απ' όπου και κατάγονταν, μαζί με άλλους 10 κατοίκους.

Πιο επαίσχυντη όμως από τη συμπεριφορά των κατακτητών ήταν η μικροψυχία των «συμμάχων» και της ντόπιας συντήρησης. Το BBC για παράδειγμα, ενώ ανακοίνωσε την επιτυχία της επιχείρησης, αποσιώπησε εντελώς τη συμμετοχή του ΕΛΑΣ μεταδίδοντας ότι τη γέφυρα ανατίναξαν οι αντάρτες του ΕΔΕΣ και οι Αγγλοι σαμποτέρς!!! Στο ίδιο πνεύμα κινήθηκαν και οι εγχώριοι υποστηρικτές της αγγλοκρατίας. Αργότερα, όταν υποχώρησαν, κάπως, οι πολιτικές σκοπιμότητες, ο Κρις Γουντχάουζ - χωρίς να παραιτείται από την προσπάθεια υποβάθμισης του ρόλου του ΕΛΑΣ - έγραψε ότι ο Γοργοπόταμος ήταν μια επιχείρηση «που ίσως δε θα γινόταν αν δεν ήταν ο Ζέρβας και δε θα σημείωνε επιτυχία αν δεν ήταν ο Αρης Βελουχιώτης»(16).

Την αλήθεια για τη συμβολή του ΕΛΑΣ, αν και όχι ολόκληρη, είχε παραδεχτεί και ο Ζέρβας με γράμμα του προς τον Αρη, στις 22 Απρίλη του 1943: «Αγαπητέ μου Αρη - έγραφε τότε ο Ζέρβας(17)- είναι, ας μου επιτραπή η έκφρασις, ψευδέστατον το λεγόμενον ότι κατά την επιστροφήν μου προσεπάθησα να δημιουργήσω ψευδή εντύπωση ότι η ανατίναξις εγένετο με τας ειδικάς μου δυνάμεις και μόνον. Παντού έπλεξα το εγκώμιό σας, όπως και των ανδρών σας και παντού εζητωκραύγασα υπέρ του Αρη και υπέρ του ΕΑΜ. Εις τας Αθήνας μια μόνον εφημερίς εκδίδεται υπευθύνως από ημάς. Και εις την εφημερίδα αυτήν, όχι μόνον δεν παρεσιωπήσαμεν την ιδικήν σας συμμετοχήν και συμβολήν εις τον Γοργοπόταμον, αλλά τουναντίον εξήραμεν τη συμβολήν ταύτην και αποδώσαμε το αποτέλεσμα εις την αδελφικήν σύμπραξιν των ανδρών των δύο οργανώσεών μας και κυρίως εις υμάς προσωπικώς. Εις τους εκατόν περίπου, νομίζω, ιδικούς σας άνδρας, είχαμε εξήντα πέντε ιδικούς μας».

Για τη στρατιωτική σημασία που είχε η ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοπόταμου, έχουν γραφεί πολλά.

«Ηταν πολύ σημαντικό - αναφέρει ο Ε. Μάγιερς(18)- να παρεμποδίσουμε με κάθε τρόπο τις προσπάθειες του εχθρού να ενισχύσει τις βάσεις του κατά μήκος της βορειοαφρικανικής ακτής, φέρνοντας προμήθειες διά θαλάσσης από τη Νότια Ευρώπη». Αλλά και οι Γερμανοί σε απόρρητη επίσημη έκθεσή τους, που συνέταξαν στις 9/4/1943 επιτελείς του ειδικού γραφείου Αϊνς Τσε της Θεσσαλονίκης θεωρούσαν τα σαμποτάζ των ανταρτών και ειδικά την ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοπόταμου, ενέργειες «με σκοπό να παρεμποδίσουν την ομαλή λειτουργία της επιμελητείας και τις ενισχύσεις προς το γερμανικό εκστρατευτικό σώμα στη Βόρεια Αφρική από τις στρατοπεδευμένες στην Ελλάδα γερμανικές στρατιωτικές δυνάμεις»(19). Αξιοπρόσεκτη είναι επίσης και η αναφορά του Χέρμαν Νόιμπάχερ, ειδικού εντεταλμένου για οικονομικά και χρηματικά ζητήματα στην Ελλάδα, προς τον Γερμανό υπουργό Εξωτερικών Ρίμπεντροπ, με ημερομηνία 2 Δεκεμβρίου 1942. «Η επιχειρησιακή βάση ''Ελλάδα''- γράφει ο Νόιμπάχερ(20)- ήταν ως την αλλαγή της κατάστασης στην Αφρική ουσιαστικά ένα προγεφύρωμα για τον ανεφοδιασμό της Κρήτης και της Βόρειας Αφρικής... Οι συνέπειες της ανατίναξης της γέφυρας του Γοργοπόταμου είναι πάρα πολύ σοβαρές. Επανάληψη τέτοιων πληγμάτων θα θέσουν υπό αμφισβήτηση την αντοχή ολόκληρης της επιχειρησιακής βάσης, συμπεριλαμβανομένης και της Κρήτης».

Ο ιστορικός Χ. Φλάισερ αμφισβητεί τεκμηριωμένα τους ισχυρισμούς που έχουν διατυπωθεί ότι η ανατίναξη της γέφυρας παρέλυσε τον εφοδιασμό του Ρόμελ στη βόρειο Αφρική: «Σχεδόν σε κάθε σχετικό βιβλίο - γράφει(21)- συναντά κανείς τον στερεότυπο ισχυρισμό ότι η ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοπόταμου παρέλυσε την κύρια γραμμή εφοδιασμού του Ρόμελ για έξι αποφασιστικές βδομάδες ή μάλιστα ότι σταμάτησε τον ίδιο στην ''πορεία του για την Αλεξάνδρεια''. Στην πραγματικότητα η προέλαση του Ρόμελ είχε καθηλωθεί μήνες ενωρίτερα. Στις 25/11 η συμμαχική αντεπίθεση είχε επιτύχει την ανάκτηση ολόκληρης της Κυρηναϊκής, το Αφρικα Κορ του Ρόμελ είχε εκτοπιστεί ως την Ελ Αγκάιλα, τόσο μακριά δυτικά ώστε ο εφοδιασμός μέσω της Ελλάδας δεν παίζει πλέον ρόλο. Ο ίδιος ο Χίτλερ εκφράζει στις 18/12/42, τη λύπη του για το ''πόσο δυσάρεστη'' ήταν η ανατίναξη της γέφυρας - αλλά μόνο σε ό,τι αφορούσε τον εφοδιασμό των στρατευμάτων στην Ελλάδα». Την ίδια άποψη με τον Φλάισερ, με παρόμοια επιχειρήματα, υποστηρίζει και ο Σ. Γρηγοριάδης(22).

Αντί επιλόγου

Μπορούμε, επομένως, να συμπεράνουμε πως και αν ακόμη η επιχείρηση σχεδιάστηκε για να δημιουργήσει προβλήματα στον Ρόμελ, τελικά δεν μπόρεσε να εξυπηρετήσει έναν τέτοιο σκοπό. Ομως, «αποτελεί μία από τις μεγαλύτερες επιχειρήσεις δολιοφθοράς του Β' Παγκοσμίου Πολέμου»(23), και υπήρξε ένα γεγονός σπουδαίας σημασίας για τον αγώνα του ελληνικού λαού κατά της τριπλής (γερμανικής, ιταλικής και βουλγαρικής) κατοχής, διότι αναπτέρωσε το ηθικό των απλών ανθρώπων, εξύψωσε το γόητρο των αντιστασιακών οργανώσεων και συνέβαλε στη μαζικοποίησή τους.

Κατά έναν τρόπο, σφράγισε και τις μεταπολεμικές εξελίξεις στη χώρα. Οχι τόσο ως στρατιωτικό γεγονός αλλά ως γεγονός - αφετηρία της αγγλικής ιμπεριαλιστικής επέμβασης στην Ελλάδα. Οπως έχουμε ήδη σημειώσει, αποτέλεσε την αφορμή που αναζητούσε η Αγγλία, για να πατήσει και πάλι πόδι στο ελληνικό έδαφος και μέσω της Στρατιωτικής της Αποστολής να εδραιώσει την παρουσία της και την εμπλοκή της στο ελληνικό αντιστασιακό κίνημα, έχοντας στόχο τον έλεγχο των μεταπολεμικών εξελίξεων. Για τη σημασία αυτής της εμπλοκής ο Κρις Γουντχάουζ δεν έχει αφήσει περιθώρια παρερμηνειών. Σε μία διάλεξη που έδωσε στο Μόναχο το 1957, αφήνοντας εμβρόντητους τους ακροατές του, είπε τα εξής καταπληκτικά και ταυτοχρόνως αποκαλυπτικά(24): «Συχνά ήκουσα Ελληνας να λέγουν: Εάν δεν υπήρχον οι Βρεταννοί αξιωματικοί σύνδεσμοι πλησίον των ανταρτών, τότε δε θα εγένετο και κομμουνιστική εξέγερσις, δε θα υπήρχε και εμφύλιος πόλεμος. Οι τοιαύτα πρεσβεύοντες εκκινούν εκ της υποθέσεως ότι μόνον διά της βρεταννικής βοήθειας ήλθεν ο ΕΛΑΣ εις θέσιν να συγκεντρώση τόσην δύναμιν και να εξουδετερώση τόσους από τους ανταγωνιστάς του. Είμαι της γνώμης ότι το μεν συμπέρασμα είναι ορθόν, η αιτία όμως εσφαλμένως διατυπωμένη. Εάν δεν υπήρχε βρεταννικόν επιτελείον συνδέσμων, δε θα υπήρχε πράγματι ούτε η κομμουνιστική εξέγερσις του 1944 ούτε και ο ακολουθήσας αυτήν εμφύλιος πόλεμος, απλούστατα διότι οι κομμουνισταί δε θα εχρειάζοντο ούτε το ένα ούτε το άλλο. Και μόνον η παρουσία των βρεταννικών επιτελείων συνδέσμων ημπόδισε τους κομμουνιστάς να έχουν κατά τα έτη 1943/44 τον πλήρη έλεγχο της Ελλάδος υπέρ αυτών. Εάν οι κομμουνισταί είχαν ήδη τον Σεπτέμβριον του 1944, όταν απεχώρουν οι Γερμανοί εκ της Ελλάδος και επέστρεφαν οι Βρεταννοί, την εξουσίαν εις χείρας των, θα ήτο αδύνατον, όπως ήτο η διεθνής κοινή γνώμη τότε, να τους αφαιρεθή και πάλιν η εξουσία».

Περισσότερα σχόλια ασφαλώς περιττεύουν.

Πηγές:

1. Εμμανουήλ Τσουδερού: «Ιστορικό Αρχείο 1941 - 1944», εκδόσεις ΦΥΤΡΑΚΗ, τόμος B', σελ. 338 - 339.

2. Παναγιώτης Κανελλόπουλος: «Ημερολόγιο - 31 Μαρτίου 1942 - 4 Ιανουαρίου 1945», εκδόσεις ΚΕΔΡΟΣ, σελ. 241.

3. Θέμης Μαρίνος: «Αποστολή Harling - 1942 (Η Επιχείρηση του Γοργοπόταμου)», εκδόσεις «Παπαζήση», σελ. 39 - 45 και 62 - 70.

4. Ε. Μάγιερς: «Η ελληνική περιπλοκή», εκδόσεις «Εξάντας», σελ. 18.

5. R. Clogg: «Η SOE στην Ελλάδα», στο «Η Ελλάδα στη Δεκαετία 1940 - 1950, Ενα Εθνος σε κρίση», εκδόσεις «Θεμέλιο», σελ. 196. Ο D. Hamson που συμμετείχε στην αποστολή Harling αναφέρει πως οι Εγγλέζοι είχαν την πληροφορία πως «κάποιος ταγματάρχης Αρης βρισκόταν στα βουνά της Κεντρικής Ελλάδας με μια ομάδα τριάντα ανδρών, όχι καλά οπλισμένων» (D. Hamson: «Με τους Ελληνες στο Γοργοπόταμο», εκδόσεις «Ελληνική Ευρωεκδοτική», σελ. 11). Καμιά πληροφορία όμως για ΕΑΜ και ΕΛΑΣ.

6. Δ. Δημητρίου - Νικηφόρος: «Τα φοβερά ντοκουμέντα - Γοργοπόταμος», εκδόσεις «Φυτράκη» σελ. 100, Σ. Γρηγοριάδης: «Ιστορία της Σύγχρονης Ελλάδας», τόμος 1ος, σελ. 207 και αλλού

7. Στρατηγού Ν. Ζέρβα: «Απομνημονεύματα», εκδόσεις «Μέτρον», σελ. 32 - 35.

8. Κρις Γουντχάουζ: «Το μήλο της Εριδος», εκδόσεις «Εξάντας», σελ. 217.

9. Ε. Μάγιερς, στο ίδιο, σελ. 69 - 70.

10. Κομνηνού Πυρομάγλου: «Ο Δούρειος Ιππος - Η εθνική και πολιτική κρίσις κατά την κατοχή», εκδόσεις «Δωδώνη», σελ. 42.

11. Στρατηγού Ν. Ζέρβα: «Απομνημονεύματα», εκδόσεις «Μέτρον», σελ. 38 - 39 και «Στ' Αρματα! Στ' Αρματα! - Χρονικό της Εθνικής Αντίστασης», «Πολιτικές και Λογοτεχνικές Εκδόσεις», 1967, σελ. 120.

12. Ο Σπ. Μπέκιος - Λάμπρος, που συμμετείχε στην ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοπόταμου αναφέρει με στοιχεία πως ο ΕΛΑΣ συνεργαζόταν με τους Εγγλέζους για την επιτυχία της επιχείρησης πολύ πριν συναντηθεί ο Αρης με τον Ζέρβα (Σπ. Μπέκιου - Λάμπρου, στο ίδιο, σελ. 73 - 74).

13. Δ. Δημητρίου - Νικηφόρος: «Τα φοβερά ντοκουμέντα - Γοργοπόταμος», εκδόσεις «Φυτράκη» σελ. 147 - 148. Ο Νικηφόρος μιλάει επίσης για 12 με 14 Εγγλέζους, γιατί όπως λέει στην αγγλική ομάδα είχαν προσκληθεί ένας δυο Βρετανοί αιχμάλωτοι που το είχαν σκάσει από τους Γερμανούς. Την υπεροχή των δυνάμεων του ΕΛΑΣ στην επιχείρηση παραδέχονται και συντηρητικοί ιστορικοί μελετητές, όπως ο Σπ. Γασπαρινάτος που γράφει ότι στην επιχείρηση συμμετείχαν 120 Ελασίτες, 64 Εδεσίτες και φυσικά η αγγλική ομάδα των Σαμποτέρ (Σπ. Γασπαρινάτου: «Η Κατοχή», εκδόσεις Ι. Σιδέρης, τόμος 1ος, σελ. 307).

14. Για ολοκληρωμένη γνώση της διαταγής διάβασε συνδυασμένα: Σπ. Μπέκιου - Λάμπρου: «Γοργοπόταμος - η αλήθεια που καίει», εκδόσεις «Τελέθριον», σελ. 108 - 109 και Δ. Δημητρίου - Νικηφόρος «Αντάρτης στα βουνά της Ρούμελης», Αθήνα 1965, τόμος Β', σελ. 19 - 20.

15. Ε. Μάγιερς: «Η ελληνική περιπλοκή», εκδόσεις «Εξάντας», σελ. 76 - 77.

16. Κ. Γουντχάουζ, στο ίδιο, σελ. 217.

17. Δ. Δημητρίου - Νικηφόρος: «Τα φοβερά ντοκουμέντα - Γοργοπόταμος», σελ. 205 - 206 και Φ. Γρηγοριάδης: «Το αντάρτικο - ΕΛΑΣ, ΕΔΕΣ, ΕΚΚΑ, 5/42», εκδόσεις Καμαρινόπουλος, τόμος 1ος, σελ. 115.

18. Ε. Μάγιερς, στο ίδιο, σελ. 15.

19. Β. Μαθιόπουλου: «Η ελληνική αντίσταση και οι σύμμαχοι», εκδόσεις «Παπαζήση», σελ. 149.

20. Μάρτιν Ζέκεντορφ: «Η Ελλάδα κάτω από τον αγκυλωτό σταυρό - Ντοκουμέντα από τα Γερμανικά Αρχεία», εκδόσεις «ΣΕ», σελ. 154 - 155.

21. Χ. Φλάισερ: «Στέμμα και Σβάστικα», εκδόσεις «Παπαζήση», τόμος Α', σελ. 236.

22. Σ. Γρηγοριάδη: «Συνοπτική ιστορία της Εθνικής Αντίστασης», εκδόσεις Κ. Καπόπουλος, σελ. 174.

23. Χ. Φλάισερ, στο ίδιο, σελ. 236 - 237.

24. Πολυχρόνη Κ. Ενεπεκίδη: «Η Ελληνική Αντίστασις 1941 - 1944 - Οπως Αποκαλύπτεται από τα μυστικά αρχεία της Βέρμαχτ εις την Ελλάδα - Μια νεοελληνική Τραγωδία», Εκδόσεις ΕΣΤΙΑ, Αθήνα 1964, σελ. 186.

Γιώργος ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΣ

ΠΗΓΗ: http://www2.rizospastis.gr/