ΘΡΗΣΚΕΙΑ: Η ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΟΥ ΣΩΤΗΡΟΣ ΚΑΙ Η ΠΕΡΙ ΦΩΤΟΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ

Γράφει η Ελένη Δραμπάλα

Η ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΟΥ ΣΩΤΗΡΟΣ (6 Αυγούστου)

(ερμηνευτική προσέγγιση του Θαβωρείου Φωτός)

Θαβὼρ ὑπὲρ πᾶν γῆς ἐδοξάσθη μέρος,

Ἰδὸν Θεοῦ λάμψασαν ἐν δόξῃ φύσιν

Μορφὴν ἀνδρουμένην κατὰ ἕκτην Χριστὸς ἀμεῖψε.

«οὗτός ἐστιν ὁ υἱός μου ὁ ἀγαπητός ἐν ᾧ εὐδόκησα»

ΣΗΜΕΡΑ, η θεοπτία, η φανέρωση του «Θαβωρείου Φωτός», έχει τοποθετηθεί στην κοσμική μας συνείδηση μόνον ως ιστορικό γεγονός των παρελθόντων δύο χιλιετιών, είτε από άγνοια, είτε από σκοπιμότητα, είτε από την αλλαγή των συνθηκών και καταστάσεων του τρόπου ζωής· ο άνθρωπος έχει πλέον λησμονήσει ότι η ύπαρξή του είναι Μυστήριο ερχόμενη από το «μη είναι» στο «είναι» (ἐξ οὐκ ὄντων) «κατ’ εἰκόνα» Θεού, προσλαμβάνοντας ολόκληρη την «ανθρωπότητά» του –σώμα και ψυχή– (θεία και ανθρώπινη φύση), προορισμός της οποίας είναι ο δρόμος προς τη θέωση, δηλ. στο «καθ’ ὁμοίωσιν». Η Μεταμόρφωση του Σωτήρος ενώπιον των μαθητών του και η κατάσταση θεοπτίας λόγω της μέθεξης στις άκτιστες θείες ενέργειες, προσφέρει την δυνατότητα να αντιληφθούμε ότι, αφ’ ενός μεν για να γνωρίσουμε τον Θεό, πρέπει πρώτα εμείς «να επιτρέψουμε» στον Θεό να μας γνωρίσει, δηλ. να απαλλαγούμε από την κατάσταση δουλείας και φθοράς μέσω της κάθαρσης, να ανέβουμε τον «Γολγοθά» και να υψώσουμε τον ΣΤΑΥΡΟ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ, αφ’ ετέρου δε προεικονίζει την δόξα Του κατά την Δευτέρα Παρουσία και αφού με το βάπτισμα μετέχουμε όλοι στο Μυστήριο της Ανάστασης καλούμαστε να υποβάλλουμε τη φύση μας στην «καλή αλλοίωση» - Μεταμόρφωση, με τη βοήθεια της θείας χάριτος. 

Η ΠΕΡΙ ΦΩΤΟΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ

(Παλαμική θεολογία)

Στα πλαίσια διάκρισης της θείας ουσίας και των ακτίστων θείων ενεργειών, ο άγιος Γρηγόριος Παλαμάς έδωσε την οριστική διατύπωση περί φωτός αποκαλώντας το ουσιώδη άκτιστη ενέργεια του Θεού. Πρόκειται για «φῶς ἐνυπόστατον», η λάμψη του οποίου αλλοίωσε τους οφθαλμούς των μαθητών στο Θαβώρ («τῇ ὑπερβολῇ τῆς δόξης τοῦ φωτός ἐκείνου»), δηλ. οι μαθητές (Πέτρος, Ιάκωβος και Ιωάννης) είδαν με την ενέργεια του Αγίου Πνεύματος εκείνο το οποίο δεν μπορούσαν να δουν με τους αισθητούς οφθαλμούς· την φανέρωση της θείας δόξας, την φυσική δόξα του Θεού Λόγου. Η μέθεξη του θείου φωτός είναι η υψηλότερη βαθμίδα πνευματικής κατάστασης, που όμως εδράζεται σε προϋποθέσεις, όπως μας παραδίδει ο ιερός Φιλόθεος «ἐπιφαίνεται τό θεῖον φῶς οὐχί πᾶσιν ἁπλῶς, ἀλλά τοῖς κεκαθαρμένοις», είναι ο αρραβώνας της βασιλείας του Θεού και η πρόγευση του μέλλοντος αιώνος, η έλλαμψη δε του θείου φωτός είναι ο τρόπος φανέρωσης των ακτίστων θείων ενεργειών, δηλ. η κατ’ ενέργειαν ένωση Θεού και ανθρώπων. Το Άγιο Πνεύμα λαμβάνεται μεν ως χάρισμα και δωρεά, η ένωση δε Θεού – ανθρώπου δεν λαμβάνει χώρα καθ’ υπόστασιν ή κατ’ ουσίαν, αλλά «διά τήν χάριν τήν ἄκτιστον καί ἀΐδιον τοῦ ἀεί ὄντος» με την μετοχή των πιστών που ασκούνται στην αρετή. Ο τρόπος της μοναχικής ζωής, ο ησυχασμός, έχει ως πρότυπο τον θεόπτη Μωυσή, στον οποίο αποκαλύφθηκε ο Θεός στο όρος Χωρήβ (Π.Δ.)· οι ησυχαστές μέσω της άσκησης και της προσευχής δίδουν μεγάλο αγώνα να δουν την δόξα του Κυρίου «ἀνακεκαλυμμένῳ προσώπῳ ...», ως συνεχιστές του αρχέγονου μοναχισμού. Την μέθοδο αυτή της προσευχής, η οποία οδηγεί στη θεοπτία, ο Γρηγόριος ο Σιναΐτης (14ος αι.) την διδάχθηκε στη μονή της Αγίας Αικατερίνης του Σινά και κατόπιν τη μετέφερε στον Άγιον Όρος: «Κύριε Ἰησοῦ Χριστέ, Υἱέ τοῦ Θεοῦ, ἐλέησόν με», είναι η λεγόμενη «νοερά προσευχή» ή «καρδιακή προσευχή». Επιθυμία των ησυχαστών είναι η ένωση με τον Θεό «δι’ ἐσόπτρου ἐν αἰνίγματι», βέβαια, προερχόμενη από «θείο έρωτα»· την επιθυμία αυτή εκφράζει ο άγιος Ιγνάτιος ο Θεοφόρος με τον στίχο ενός από τα ποιήματά του: «ὁ ἐμός ἔρως ἐσταύρωται». Και το ερώτημα που προκύπτει εδράζεται σε δύο άξονες: Ανελεύθερη Αγάπη ή Ανέραστη Ελευθερία; 

Ἀπολυτίκιον 

Μετεμορφώθης ἐν τῷ ὄρει Χριστὲ ὁ Θεός, δείξας τοῖς Μαθηταῖς σου τὴν δόξαν σου, καθὼς ἠδύναντο. Λάμψον καὶ ἡμῖν τοῖς ἁμαρτωλοῖς, τὸ φῶς σου τὸ ἀΐδιον, πρεσβείαις τῆς Θεοτόκου, φωτοδότα δόξα σοι.

ΑΓΙΟΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΠΑΛΑΜΑΣ

"κλέος Θεσσαλονίκης και καύχημα"

(βίος, «ησυχαστική έριδα», ησυχαστική διδασκαλία)

Φωτός λαμπρόν κήρυκα νῦν ὅντως μέγαν,

Πηγή φάους ἄδυτον ἄγει πρός φέγγος.

Τον 14ο αι. μ.Χ. ο εσωτερικός βίος της Βυζαντινής Εκκλησίας συνταράχθηκε από την λεγόμενη «ησυχαστική έριδα», όταν ο Καλαβρός μοναχός και φιλόσοφος Βαρλαάμ (υποστηρικτής πλατωνικής και αριστοτελικής φιλοσοφίας) το 1330 ερχόμενος στην Κωνσταντινούπολη από την Νότια Ιταλία επιτέθηκε στους ησυχαστές κατηγορώντας τους ως μασσαλιανούς και αποκαλώντας τους «ομφαλοψύχους». 

Ο Παλαμάς γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 1296 μ.Χ. και σπούδασε φιλοσοφία και θεολογία, έλαβε το μοναχικό σχήμα ασκητεύοντας στο Άγιον Όρος. Ο μοναχικός του βίος διεκόπη προκειμένου να συμμετάσχει στον δογματικό αγώνα (κυρίως συγγραφικό), καρπός του οποίου ήταν η κατοχύρωση της αρχαίας μοναστικής παράδοσης, ενώ το 1347 χειροτονήθηκε Αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης και κοιμήθηκε το 1359. Αντέδρασε στις κατηγορίες του Βαρλαάμ, τις οποίες και αντέκρουσε, αποκρούοντας κάθε χρήση διαλεκτικής μεθόδου και ορθολογιστικών συλλογισμών σε θέματα πίστεως. 

Η ησυχαστική διδασκαλία του αγίου Γρηγορίου Παλαμά επικυρώθηκε ως διδασκαλία της Ορθόδοξης Εκκλησίας με τον Συνοδικό Τόμο του 1351, ο οποίος φέρει την υπογραφή του αυτοκράτορα Ιωάννη Καντακουζηνού, του πατριάρχη Καλλίστου και των λοιπών μελών της Συνόδου, ενώ αργότερα υπεγράφη και από τον Ιωάννη Παλαιολόγο και τον συμβασιλέα Ματθαίο Καντακουζηνό, ο δε Γρηγόριος Παλαμάς αναγνωρίσθηκε «σύμφωνος τοῖς ἱεροῖς θεολόγοις ... καί συνήγορος Χριστοῦ χάριτι τῆς κατ’ εὐσέβειαν ἀληθείας». Η επίδραση της ησυχαστικής του διδασκαλίας συνετέλεσε στον μέγιστο βαθμό ώστε να υπάρξει αποφυγή του εκλατινισμού της Ορθοδοξίας και της υποταγής (subordinatio) της Ανατολικής Εκκλησίας στην Δυτική, όπου κατά τους τρεις τελευταίους αιώνες της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, ενώ υπήρχε πολιτική και οικονομική κατάπτωση, όμως η πνευματική αναγέννηση (θεολογία, γράμματα και τέχνες) γνώρισαν μεγάλη άνθηση. 

Οι ΑΠΟΦΑΣΕΙΣ της Συνόδου (Συνοδικός Τόμος του 1351) ελήφθησαν βάσει της αγιοπατερικής διδασκαλίας, συνέχεια και ανάπτυξη της οποίας ήταν η ησυχαστική θεολογία, ότι δηλ.:

1) Υφίσταται διάκριση ουσίας και ενέργειας. 

2) Η ενέργεια αυτή είναι Άκτιστη.

3) Η διάκριση αυτή δεν συνεπάγεται σύνθεση στον Θεό.

4) Οι Πατέρες αποδίδουν τον όρο «θεότης» στην Άκτιστη ουσία. 

5) Σύμφωνα με την πατερική παράδοση, η θεία ουσία υπέρκειται της θείας ενέργειας, παρόλο που είναι αχώριστες, η θεία ουσία είναι αμέθεκτη, ενώ η θεία ενέργεια μεθεκτή στους ανθρώπους.

Ο άγιος Γρηγόριος Παλαμάς κοιμήθηκε το 1360 μ.Χ. και τιμήθηκε αμέσως σαν Άγιος. Ο Πατριάρχης Φιλόθεος, έγραψε το 1376 μ.Χ. εγκωμιαστικό λόγο στον Γρηγόριο Παλαμά, μαζί και ακολουθία και όρισε την εκκλησιαστική μνήμη του στη Β' Κυριακή της Μ. Τεσσαρακοστής.

Το τίμιο σώμα του, μετά από την εκταφή, ευρέθη άφθαρτο, δηλαδή δέν σάπισε, αλλά ευωδίαζε και θαυματουργούσε. Στούς λατίνους, όμως, τους υποτελείς του Πάπα, ήταν χονδρό αγκάθι η ενθύμιση του Αγίου και μάλιστα ολόσωμου. Γι' αυτό πολλές φορές τον συκοφαντούσαν λέγοντας, πως για τα αμαρτήματά του έμεινε «άλυωτος», δεν δέχθηκε από απέχθεια η γη να τον διαλύσει «στά ἐξ ὧν συνετέθη»! Τον 19ο αιώνα μ.Χ. ο ναός του Αγίου καταστράφηκε από φωτιά και το τίμιο σκήνωμά του κάηκε αφήνοντας μόνον τα οστά ανέπαφα!

Τόσο γινάτι κράτησαν οι καθολικοί, που όταν τυπώνονταν οι εκκλησιαστικές μας ακολουθίες στην Βενετία - κατά τους χρόνους της τουρκοκρατίας - ο Δόγης έδινε την άδειά του για την έκδοση, μόνον εφόσον δεν υπήρχε σχετική αναφορά στον άγιο. Έτσι, για αρκετά χρόνια που κυκλοφορούσαν τα έντυπα από την Βενετία, η γιορτή του είχε σχεδόν ξεχαστεί. Περί τα μέσα και τέλη του 20ού αιώνα, επανήλθε η μνήμη των ενδόξων αγώνων του και έλαβε την πρέπουσα θέση στον χώρο των Ορθόδοξων ναών.

Απολυτίκιον

Τὸ πολύφωνον στόμα τῆς θείας χάριτος, τῶν Ὀρθοδόξων δογμάτων τὴν ἀληθῆ θησαυρόν, ἀνυμνοῦμέν σε πιστῶς Πάτερ Γρηγόριε· τῆς Ἐκκλησίας γὰρ φωστήρ, ἀνεδείχθης φαεινός, καὶ κλέος Θεσσαλονίκης· ἥτις ἐν σοὶ καυχωμένη, λαμπρῶς γεραίρει τοὺς ἀγῶνάς σου.

Έτερον Απολυτίκιον

Ὀρθοδοξίας ὁ φωστήρ, Ἐκκλησίας τὸ στήριγμα καὶ διδάσκαλε, τῶν Μοναστῶν ἡ καλλονή, τῶν θεολόγων ὑπέρμαχος ἀπροσμάχητος, Γρηγόριε θαυματουργέ, Θεσσαλονίκης τὸ καύχημα, κῆρυξ τῆς χάριτος, ἱκέτευε διὰ παντός, σωθῆναι τὰς ψυχὰς ἡμῶν.


Ελένη Δραμπάλα