Για μια προσωποκεντρική κοινωνία: Η μεγάλη πρόκληση του νέου αιώνα

ΤΟ ΑΔΙΕΞΟΔΟ ΤΟΥ ΑΤΟΜΟΚΕΝΤΡΙΣΜΟΥ 

του Σταύρου Φωτίου 

δρ Θεολογίας 

(απόσπασμα από τον φάκελο "ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ", του τομέα Συστηματικής Θεολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα 2005)

Ζούμε σ' ένα κόσμο τραγικά παράλογο και παράλογα τραγικό: της πείνας και της κατανάλωσης, της βίας και της αποξένωσης, της μαζοποίησης και της μοναξιάς. Σ' ένα κόσμο που σ' άλλους στερεί ψωμί, σ' άλλους ελευθερία και σ' άλλους νόημα ζωής. Είναι "ο κόσμος της οικονομίας με το χρηματιστήριο ναό του και τις εστιάδες του διψασμένες για χλιδή, ο πολιτικός κόσμος των φιλοδοξιών και των ακορέστων επιθυμιών, ο κόσμος της ομαδικής νευρώσεως, των τρελλών παθών και του έρωτος, που έχασε τον αρχικό του προορισμό. Κόσμος, αιωρούμενος πάνω από την άβυσσο, χωρίς καμμιάν υπόστασι, υφασμένος από ατμούς και κατοικημένο από φαντάσματα, που κινδυνεύει κάθε στιγμή να αφανισθή ''ως εκλείπει καπνός και ως τήκεται κηρός από προσώπου πυρός''.

Και τούτο, γιατί ολόκληρος ο κόσμος βιώνει σήμερα την κρίση του νεωτερικού τρόπου ζωής, του κοσμοειδώλου εκείνου που ανεπτύχθη με το Διαφωτισμό και θεμελιώθηκε στο επιστημολογικό υπόβαθρο της κλασικής ή νευτώνειας φυσικής. Κύρια γνωρίσματα του κοσμοειδώλου αυτού υπήρξαν ο ατομισμός και ο δυαλισμός. Ο μεν ατομισμός εξέλαβε τον άνθρωπο πρωτίστως ως άτομο, οντότητα δηλαδή αυτάρκη και χαρακωμένη στον εαυτό της, μονάδα στατιστικώς υπολογίσιμη και μαζικά συναθροισμένη. Ο δε δυαλισμός εξέλαβε το οντολογικό τρίπτυχο Θεός - άνθρωπος - κόσμος ως ευρισκόμενο σε εχθρότητα, εγκλωβίζοντας έτσι τη ζωή σε μανιχαϊστικές αντιθέσεις: ο άνθρωπος εναντίον του Θεού, ο άνθρωπος εναντίον του συνανθρώπου, ο άνθρωπος εναντίον της φύσης. Για τον ατομισμό και το δυαλισμό τα άτομα βρίσκονται σε διάσταση και διαμάχη μεταξύ τους, ο ζωτικός χώρος του ενός απειλεί το ζωτικό χώρο του άλλου, η ελευθερία του ενός περιορίζει την ελευθερία του άλλου. Η ατομοκεντρική αυτή αντίληψη για τον άνθρωπο οδήγησε και σε μία αντίστοιχη κοινωνιολογία, προσφέροντας έτσι άλλοθι στον εγωκεντρισμό και την απανθρωπία. 

Έτσι, ολόκληρος ο κόσμος μετεβλήθη σε πεδίο διαίρεσης και διαπάλης μερών εξ ορισμού εχθρικών και αντιθέτων μεταξύ τους. Ο άνθρωπος και η ζωή του είναι μιά διαρκής σύγκρουση, έσωθεν και έξωθεν. Έσωθεν: το σώμα εναντίον της ψυχής, η λογική εναντίον του συναισθήματος, το συνειδητό εναντίον του ασυνειδήτου. Έξωθεν: ο άνδρας εναντίον της γυναίκας, ο Γερμανός εναντίον του Γάλλου, ο λευκός εναντίον του μαύρου, ο αστός εναντίον του εργάτη, ο Ευρωπαίος εναντίον του Αφρικανού. Συναντώμενοι "μετά ομοίων προς αυτούς οι άνθρωποι δεν αναγνωρίζουν πλέον εαυτούς, δεν διακρίνουν την ενότητα αυτών εν τη κοινή ζωή. Αγωνιζόμενοι διά την ατομικήν αυτών ύπαρξιν φονεύουν τους αδελφούς, μη κατανοούντες ότι κατ' αυτόν τον τρόπο βυθίζουν και εαυτούς εις τον κοινόν θάνατον. Αντί του συνδέσμου της αγάπης εισέδυσεν εις την ψυχήν των ανθρώπων το ολέθριον πάθος: να εξουσιάζουν επί των αδελφών, ίνα εξασφαλίσουν δι' αυτούς και τα τέκνα αυτών άνετον ζωήν. Ένεκα της τυφλώσεως ταύτης όλος ο κόσμος ημών κατεποντίσθη εις θάλασσαν αίματος, εις ατμόσφαιραν εχθρότητος, εις εφιάλτην αμοιβαίων εξοντώσεων". 

Στο κοσμοείδωλο αυτό του νεωτερισμού η γνώση ταυτίστηκε με τη δύναμη. Γνωρίζω σημαίνει κατακτώ, υποτάσσω το γνωριζόμενο αντικείμενο στη θέλησή μου. Μέσα από το πρίσμα αυτό αντιμετωπίσθηκε και η φύση. Για τον επηρμένο άνθρωπο των νεωτέρων χρόνων το φυσικό περιβάλλον δεν ήταν τίποτε άλλο παρά ένα τεράστιο μεταλλείο, το οποίο μπορούσε να εκμεταλλευθεί απεριόριστα. Η φύση θεωρήθηκε ως αντικείμενη στον άνθρωπο, ένα άψυχο πράγμα για χρήση και κατάχρηση, για κτήση και κατάκτηση. Ο νεωτερικός άνθρωπος "θέλησε -και θέλει ακόμη- να θεωθεί με τις δικές του δυνάμεις, να κατασκευάσει την Βαβέλ και όχι να υποδεχθεί τη νέα Ιερουσαλήμ. Θέλησε -και θέλει ακόμη- να κάμει τον κόσμο λεία, να γίνει ο τύραννός του και όχι ο βασιλεύς-ιερέας του. Μακριά από την εν δυνάμει διαφάνεια των πραγμάτων που έχουν αποκατασταθεί εν Χριστώ, κατασκεύασε για τον εαυτό του ένα καθρέφτη Ναρκίσσου. Σήμερα ο καθρέφτης θραύεται, η μητρική θάλασσα μολύνεται, ο ουρανός σχίζεται, τα δάση καταστρέφονται και η έρημος απλώνεται".

Αποτέλεσμα του ατομοκεντρικού αυτού κοσμοειδώλου υπήρξε η λογική της συνεχούς ανάπτυξης, του έχω και κατέχω, της ολοένα μεγαλύτερης παραγωγής και κατανάλωσης. Η τυφλή πίστη προς την πρόοδο και η υποταγή του σκοπού στα μέσα, δημιούργησαν εν τέλει ένα κόσμο κατ' εικόνα και καθ' ομοίωσιν του εγωκεντρικού ατόμου. Ο νεωτερικός άνθρωπος κίνησε για να φέρει τον παράδεισο στη γη, αλλά κάηκε στο Άουσβιτς και τη Χιροσίμα. 

Μπροστά σ' αυτήν την έλλειψη νοήματος, μπροστά στην άβυσσο του μηδενός που ορθώνεται μπροστά του, το εγωκεντρικό άτομο αναζητά τη σωτηρία του μέσω της ψυχικής απόδρασης και της φυγής. Γι' αυτό και καταφεύγει σε μορφές θρησκευτικότητας που καταλύουν τη μοναδικότητα του προσώπου και υποβαθμίζουν την ιστορία. Άκρατος υποκειμενισμός και εξαφάνιση στην απρόσωπη συμπαντική ουσία, αποτελούν το δίπολο της θρησκευτικότητας του αλλοτριωμένου ατόμου.