Πάντως να θυμόμαστε ότι όλα έχουν το νόημα τους: Τα πρόσωπα, η χρονολογική σειρά τους, η απόδοση των μορφών, το γυμνό, οι εκφράσεις, η τοποθέτηση τους στο ναό αλλά και δίπλα στις άλλες μορφές. Τίποτα από ότι έκανε ο Μιχαήλ Άγγελος δεν είναι τυχαίο.
Η Καπέλα Σιξτίνα χτίστηκε κατ εντολή του Πάπα Σίξτου Δ’. Καπέλα (cappella) σημαίνει παρεκκλήσι. Άρα, το παρεκκλήσι του Σίξτου. Αυτός ο χώρος έγινε μέσα στη γενική θέληση του Πάπα να αποκαταστήσει την αίγλη της Ρώμης. Τα εγκαίνια της τελέστηκαν με μεγάλους πανηγυρισμούς στις 15 Αυγούστου το 1483. Μια από τις χρήσεις της είναι να φιλοξενεί το Κονκλάβιο των Καρδιναλίων για την εκλογή του νέου Πάπα.
Η οροφή της Καπέλα Σιξτίνα που θα ασχοληθούμε εδώ, πριν την αναθέσουν στον Μικελάντζελο ήταν διακοσμημένη με το συνηθισμένο θέμα για την εποχή: Την μίμηση του έναστρου ουρανού. Τίποτα το σπουδαίο. Ο Πάπας Ιούλιος Β αρχικά προτείνει στον Μιχαήλ Άγγελο: Τις μορφές των 12 Αποστόλων στον θρόνο τους με σκοπό να υπενθυμίζουν στους εκλέκτορες του Κονκλαβίου την ευθύνη τους στην εκλογή του νέου Πάπα που θα ήταν ο διάδοχος του Αποστόλου Πέτρου.
άποψη μέσα στην Καπέλα Σιξτίνα
«Πολύ φτωχή» η σύνθεση ήταν η απάντηση του Μιχαήλ Αγγέλου, και βάζει μπροστά μόνος του τον σχεδιασμό της Καπέλα Σιξτίνα, όπως διατείνεται ο ίδιος και ο Κοντίβι (σαν μάρτυρας). Αξιοπερίεργο αυτό! Να αποφάσισε μόνος του τα πάντα ο καλλιτέχνης σε αυτό τον χώρο και ειδικά για το εικονογραφικό σχέδιο; Διόλου απίθανο να έγινε έτσι αν και ο κανόνας που ίσχυε από την 2ηΣύνοδο της Νίκαιας το 787 μ.Χ. ήταν ότι «Οι εκκλησίες είναι των πατέρων που τις χτίζουν . Μόνο η τέχνη είναι του καλλιτέχνη». Βέβαια, από τότε έχουν αλλάξει πολλά στην ανάπτυξη της ανθρωπότητας και της θέσης του καλλιτέχνη! Και ο Μικελάντζελο έβαλε τη σφραγίδα του σε αυτές τις αλλαγές, όχι μόνο με την απόδοση των γυμνών μορφών μέσα στο παρεκκλήσι (!) αλλά και με τα κρυμμένα νοήματα και ερμηνείες που τελικά ήταν ένα πάντρεμα του παγανισμού και νεοπλατωνισμού μαζί με τον χριστιανισμό!! Και όλο αυτό το ανατρεπτικό αποτέλεσμα έγινε με τη σύμφωνη γνώμη του Πάπα!! Γι αυτό έχει και μεγάλη αξία αλλά και τεράστιο ενδιαφέρον να μάθουμε σχετικά για την ερμηνεία των μορφών και των παραστάσεων της οροφής! Οι μελετητές ακόμα ψάχνουν και άλλα στοιχεία, μα ήδη είναι τόσα πολλά που όλα τους είναι μια έκπληξη! Πάντως να θυμόμαστε ότι όλα έχουν το νόημα τους: Τα πρόσωπα, η χρονολογική σειρά τους, η απόδοση των μορφών, το γυμνό, οι εκφράσεις, η τοποθέτηση τους στο ναό αλλά και δίπλα στις άλλες μορφές. Τίποτα από ότι έκανε ο Μιχαήλ Άγγελος δεν είναι τυχαίο.
Η οροφή της Καπέλα Σιξτίνα που θα αναλύσουμε εδώ.
Η Καπέλα Σιξτίνα ζωγραφίστηκε με την τεχνική της νωπογραφίας. Τι σημαίνει αυτό; Λέγοντας νωπογραφία, εννοούμε μια τεχνική στη ζωγραφική όπου τα χρώματα είναι διαλυτά στο νερό, τοποθετούνται στο κονίαμα του τοίχου όσο αυτό είναι νωπό (υγρό) ώστε να μπορέσει να τα συγκρατήσει. Και είναι εξαιρετικά δύσκολη τεχνική και θέλει μεγάλη επιδεξιότητα γιατί άλλο χρώμα αντιλαμβανόμαστε όταν το ανακατεύουμε και το βάζουμε στον τοίχο και άλλη είναι η απόδοση του αισθητικά όταν φεύγει η υγρασία του.
Πόρτα του Παραδείσου του Γκιμπέρτι
Εικονογραφικές αναφορές που αξιοποίησε : Ανάγλυφα και γλυπτά της αρχαιότητας, ανάγλυφα από την Πόρτα του Παραδείσου του Γκιμπέρτι, νωπογραφίες του Μαζάτσο και μορφές σε πλάγια όψη του Γιάκοπο ντελα Κουέρτσια στην Μπολόνια, ξυλογραφίες του 14ου αιώνα με επεισόδια από τη Βίβλο.
Καταρχήν, ο Μικελάντζελο θα διακοσμήσει την οροφή αλλά και το ανώτερο τμήμα των τοίχων με ζωγραφικές αναπαραστάσεις των προγόνων του Χριστού σε χρονολογική σειρά. Ξεκινά από την είσοδο της εκκλησίας με κατεύθυνση στην Αγ. Τράπεζα. Στη συνέχεια, ανάμεσα στους προγόνους του Χριστού απεικονίζει τους Προφήτες της Π. Διαθήκης. Επίσης σε χρονολογική σειρά και με την ίδια κατεύθυνση. Να το κρατήσουμε αυτό γιατί παρακάτω θα αλλάζει η σειρά και η κατεύθυνση.
Ας σταθούμε λίγο στους Προφήτες.
Προφήτης Ζαχαρίας
Ο Ζαχαρίας, μπαίνει πάνω από την είσοδο στο παρεκκλήσι. Είναι προφήτης καταστροφών, τιμωρίας των Εβραίων για τις αμαρτίες τους αλλά και μιας Νέας Ιερουσαλήμ όπου θα έχει ειρήνη, δικαιοσύνη. Επίσης είναι και ο προφήτης του Θείου Πάθους, αφού μιλά καθαρά για την θριαμβευτική είσοδο του Χριστού στην Ιερουσαλήμ πάνω σε ένα ταπεινό γαϊδουράκι, για τα 30 αργύρια που θα τον προδώσουν αλλά και τις πληγές στα χέρια του Σωτήρα. Το ζωγραφισμένο πρόσωπο του Ζαχαρία μοιάζει με αυτό του Πάπα Ιούλιου Β. Ο Μικελάντζελο ήταν συνεχώς οργισμένος με τον Πάπα. Μιλήσαμε για αυτό στην βιογραφία του καλλιτέχνη. Εδώ, του δίνεται η ευκαιρία να βγάλει την οργή του μέσα από τον άγγελο-ψυχή που είναι δίπλα στη μορφή που μοιάζει με τον Πάπα, η οποία με το χέρι του είναι έτοιμο να κάνει μια πολύ άσεμνη χειρονομία. Αυτό που θα ήθελε να κάνει στην πράξη ο ίδιος ο Μικελάντζελο στον Πάπα φανερά και δεν μπορεί, το αποδίδει με την τέχνη του μέσα από άλλα πρόσωπα και με τρόπο που να μη φαίνεται κάτι το μεμπτό. Όμως, καταλαβαίνουμε τον θυμό του καλλιτέχνη, την οργή του που αν δεν την διοχέτευσε στην εικόνα για να εκτονωθεί κάπως. Και δεν είναι το μόνο!!
.jpg)
Προφήτης Ιωήλ
Ο Προφήτης Ιωήλ είναι και αυτός προφήτης καταστροφής αλλά είχε επίσης προφητέψει τη μετάδοση του Αγ. Πνεύματος στους μαθητές του Χριστού.
Προφήτης Ιεζεκιήλ
Ο Ιεζεκιήλ: προφήτης της Βαβυλώνας, άνθρωπος με οργή που εξόρκιζε τους συμπατριώτες του να φύγουν από την αμαρτία και να έλθουν στην αγκαλιά του μοναδικού Θεού. Αποδίδεται σαν μορφή από τον Μικελάντζελο οργισμένος αλλά και αποφασισμένος.
Ησαϊας: Προφήτης της λύτρωσης. Ο Μικελάντζελο τον παρουσιάζει σαν ο προφήτης να ακούει απλανής την εσωτερική του φωνή.
Ιερεμίας: Συγκλονίζει με τους θρήνους του οι οποίοι προβλέπουν την καταστροφή της Ιερουσαλήμ. Ο Μικελάντζελο τον αποδίδει βυθισμένο σε βαθειά σκέψη. Το πρόσωπο του μοιάζει ιδιαίτερα με του Μιχαήλ Αγγέλου. Αυτό ίσως και να δείχνει πως ταυτίζεται κάπως μαζί του.
Δανιήλ: Δεν είναι μόνο ένας προφήτης αλλά και πρότυπο ανθρώπου. Ενάρετος, σοφός που τον κατεδίωκαν για την βαθιά του πίστη στον Θεό που θα τον ευσπλαχνιστεί.
Ιωνάς: Ο μόνος που ήθελε να αποφύγει την αποστολή του από τον Θεό. Η τριήμερη παραμονή του στη κοιλιά του κήτους και η έξοδος του από αυτό προαναγγέλλει την Ταφή και την Ανάσταση του Χριστού. Γι αυτό και ο Μικελάντζελο τον τοποθετεί ακριβώς πάνω από την Αγ. Τράπεζα και τον αποδίδει με αγωνία.
Μια μελέτη του Edgar Wind υποστηρίζει επιχειρηματολογώντας ότι οι 7 Προφήτες είναι οι Προσωποποιήσεις των 7 Αρετών του Αγ. Πνεύματος όπως περιγράφονται από τον Ησαϊα στο κεφ ΙΑ’, 1-3. Αυτές οι αρετές είναι: Σοφία, Κατανόηση, Περίσκεψη, Δύναμη, Γνώση, Ευσπλαχνία, Φόβος Θεού. Έτσι, με αυτή την οπτική, ο Ζαχαρίας με το ανοιχτό βιβλίο συμβολίζει τη Γνώση, ο συγκεντρωμένος πνευματικά Ιωήλ την Κατανόηση, ο στοχαστικός και ανήσυχος Ησαϊας την Περίσκεψη, ο Ιεζεκιήλ τη Δύναμη, ο Δανιήλ τη Γνώση, ο Ιερεμίας με την βαθιά εσωτερικότητα σύμβολο της Ευσπλαχνίας και ο φοβισμένος Ιωνάς, τον Φόβο Θεού.
"Κυμαία Σίβυλλα"
Και ας περάσουμε στις πέντε Σίβυλλες, οι οποίες εναλλάσσονται στη σειρά με τους Προφήτες. Οι Σίβυλλες είναι η εκπροσώπηση ενός κόσμου όπου δεν έχει ιουδαϊκές προφητικές παραδόσεις. Είναι μόνο γυναικείες μορφές μια που στην αρχαιότητα, η γυναίκα ήταν αυτή που είχε το χάρισμα της μαντικής ικανότητας. Οι συγκεκριμένες προφήτισσες που παρουσιάζονται στην Καπέλα Σιξτίνα έχουν σχέση με χρησμούς για την εμφάνιση του Χριστού. Η Κυμαία Σίβυλλα είναι αυτή που θα προφητέψει τη γέννηση του Λυτρωτή από μια Παρθένο. Αποδίδεται εικαστικά από τον Μικελάντζελο ηλικιωμένη και πολύ αυστηρή. Η Ερυθραία Σίβυλλα, προβλέπει τη Δευτέρα Παρουσία. Αποδίδεται πολύ ήρεμη και να έχει συγκεντρωθεί στο βιβλίο της.
Περσική Σίβυλλα
Η Περσική Σίβυλλα, στην μεγάλη σε μέγεθος προφητεία της, μιλά για τον θρίαμβο της Παναγίας (Παρθένου) έναντι του Τέρατος στην Αποκάλυψη. Αποδίδεται σκελετωμένη, όπου κοιτά το βιβλίο της σαν να μη πιστεύει ότι διαβάζει σε αυτό. Η Λιβυκή Σίβυλλα προφητεύει την ημέρα όπου λίγοι άνθρωποι θα είναι κρυμμένοι κάτω από τη γη (μετά από γεγονότα), θα έρθει η βασίλισσα που θα κρατά τον βασιλιά στα γόνατα της. Αποδίδεται γεμάτη ενέργεια και αποφασιστικότητα. Και τέλος, η Δελφική Σίβυλλα κάνει λόγο για έναν Προφήτη που θα γεννηθεί από μια Παρθένο. Αποδίδεται σαν να μην έχει την αίσθηση των λόγων της. Κυριαρχεί η ομορφιά της, η τρυφεράδα της νιότης της.
Ερυθραία Σίβυλλα
Και εδώ η παρουσία αυτών των πέντε μορφών δεν είναι τυχαία. Αλλά απολύτως απαραίτητες με την ύπαρξη τους. Είναι οι 5 εκπρόσωποι κάποιων από τους πιο σημαντικούς αρχαίους πολιτισμούς. Η αρχαία Ελλάδα εκπροσωπείται από την Δελφική Σιβυλλα, η Περσική αυτοκρατορία από την Περσική Σίβυλλα, η Ιωνία από την Ερυθραία Σίβυλλα, η Αφρική από την Λιβυκή Σίβυλλα και η Ιταλία εκπροσωπείται από την Κυμαία.
Ένα κοινό Προφητών και Σίβυλλων στην αναπαράσταση τους στο παρεκκλήσι είναι ηπαρουσία 2 μικρών μορφών που συνοδεύουν και τις δύο ομάδες δίπλα σε κάθε μορφή, πλην της μορφής του Δανιήλ. Και αυτές έχουν λόγο ύπαρξης κατά τον Μικελάντζελο.
Λιβυική Σίβυλλα
Ας θυμηθούμε αυτό που είπαμε στην αρχή. Ο Μιχαήλ Άγγελος στην Καπέλα Σιξτίνα συνδυάζει τον χριστιανισμό με τον νεοπλατωνισμό. «Αυτές λοιπόν οι δυο μικρές μορφές είναι πνεύματα σύμφωνα με τον νεοπλατωνιστή Πίκο ντέλα Μιραντόλα. Κάθε άνθρωπος ακολουθείται σε όλη του τη ζωή από 2 πνεύματα ή αγγέλους που αντικατοπτρίζουν τον χαρακτήρα του. Από αυτές τις 2 μορφές, η μια συνδέεται με την ψυχική και η άλλη με τη σωματική υπόσταση του εικονιζόμενου». ( από το βιβλίο «Μιχαήλ Άγγελος» της Λίντα Μάρευ, σελ 75).
Δελφική Σίβυλλα
Και πριν πάμε στα κυρίως θέματα της οροφής που έχουν το πιο μεγάλο ενδιαφέρον, χρειάζεται να πούμε κάτι που είναι εξαιρετικά χρήσιμο για την διακόσμηση της οροφής της Καπέλα Σιξτίνα: Τα αρχιτεκτονικά περιγράμματα. Και αυτό γιατί εξυπηρετούν πολλές ανάγκες. Πρώτον, λειτουργούν σαν συνδετικό στοιχείο στην επιφάνεια είτε χωρίζοντας το ένα θέμα με το άλλο, είτε ενώνοντας. Και αυτό να γίνεται και ταυτόχρονα! Δεύτερον, βοηθάνε έτσι ώστε να τονιστεί η κεντρική οριζόντια ζώνη. Για αυτήν θα μιλήσουμε τώρα.
Όμως, να πούμε πρώτα ότι σε αυτές τις διαδοχικές ιστορίες που την απαρτίζουν, περιβάλλονται από 20 γυμνούς νέους (ignudi) Ανάμεσα τους υπάρχουν στεφάνια και ασπίδες όπου πάνω τους είναι ζωγραφισμένες 9 σκηνές από την Π. Διαθήκη. Τα μοντέλα του καλλιτέχνη ήταν πνευματικοί αδελφοί ή εραστές του. Ζωγραφισμένοι σαν ζωντανά αγάλματα, απίστευτης ομορφιάς, μοιάζουν να παλεύουν με τα γήινα πάθη. Ανεξάρτητα με το τι μπορεί να συμβολίζουν, η ύπαρξη τους εξυπηρετεί στο να συγκαλύψει ο Μιχαήλ Άγγελος την διαφορά κλίμακας ανάμεσα σε όλα τα θέματα και τις μορφές. Επίσης, βοηθάνε στην αφηγηματική ροή και την συνέχεια των σκηνών.
Ένα παράδειγμα για την χρήση των ignudi
.jpg)
Ιουδήθ και Ολοφέρνη
Τέλος, οι 4 γωνίες της οροφής της Καπέλα Σιξτίνα, αφηγούνται τη δύσκολη μοίρα του λαού του Ισραήλ: «Δαυίδ και Γολιάθ», «Η τιμωρία του Αμάν», «Το μπρόυντζινο φίδι», « Ιουδήθ και Ολοφέρνης». Όλες οι σκηνές έχουν πολύ βία. Να πω ότι «Στην τιμωρία του Αμάν» η μορφή του Αμάν είναι επηρεασμένη από τον Λαοκόωντα που θα αναφερθούμε παρακάτω.
Δαυιδ και Γολιάθ
τιμωρία του Αμάν
Το μπρόυντζινο φίδι
Κεντρικό τμήμα της οροφής
Στο κεντρικό τμήμα της οροφής, ο Μιχαήλ Άγγελος ζωγραφίζει τον πυρήνα της θεμελιώδης ιδέας του που είναι: Η σχέση του Θεού με τον Άνθρωπο. Ζωγραφίζει 9 σκηνές από την Παλαιά Διαθήκη. Θυμάστε που σας είχα πει προηγούμενα ότι έχει σημασία η χρονολογική σειρά των θεμάτων και η κατεύθυνση στην Αγ. Τράπεζα; Εδώ γίνεται αλλαγή στα παραπάνω. Έτσι, η χρονολογική σειρά των σκηνών ξεκινά από την Αγ. Τράπεζα και καταλήγει στην είσοδο του ναού. Παρακάτω στις φώτο οι 9 σκηνές χωρισμένες σε 3 ενότητες.
Οι πρώτες 3 σκηνές παρουσιάζουν την δημιουργία του κόσμου («Διαχωρισμός φωτός-σκότους», «Δημιουργία αστέρων», «Διαχωρισμός της γης από τα ύδατα»).
Οι 3 μεσαίες σκηνές παρουσιάζουν την δημιουργία του Ανθρώπου («Η δημιουργία του Αδάμ», «Η δημιουργία της Εύας», «Το προπατορικό αμάρτημα και η έξωση»)
Και οι άλλες 3 σκηνές από την ιστορία του Νώε («Η θυσία του Νώε», «Ο κατακλυσμός», «Η μέθη του Νώε»).
Ο Μιχαήλ Άγγελος γιατί άλλαξε χρονολογικά την μεσαία λωρίδα; Δυο είναι οι πιθανοί λόγοι: Α) Για να επικεντρωθεί ο θεατής στη μέση και Β) Για να βάλει τις σκηνές με την μορφή του Θεού πάνω από το Ιερό (το ανάποδο δεν θα ήταν καθόλου ταιριαστό!) Έτσι, δημιουργεί έναν σύνδεσμο λειτουργικότητας και διακόσμησης του χώρου.
Έχοντας στο μυαλό του την ιδέα του τριπτύχου, όπου η σημαντικότερη σκηνή βρίσκεται πάντα στην μέση- στο κέντρο, ξεκινά με τη δημιουργία του κεντρικού τμήματος. Το πρώτο θέμα που ζωγραφίζει βρίσκεται κοντά στην είσοδο. Από τις σκηνές δηλ του Νώε, αν και χρονολογικά είναι οι τελευταίες στο βιβλίο της Γένεσης. Ας ξεκινήσουμε να αναλύουμε τις σκηνές από τον:
“Κατακλυσμό» : Βρίσκεται στο κέντρο του τριπτύχου του Νώε. Πολυπρόσωπη σκηνή, με περίπου 60 μορφές (!) σε αντίθεση με όλες τις άλλες σκηνές στην οροφή. Σχεδόν όλες γυμνές και μικροσκοπικές. Χωρίζονται σε ομάδες με διαγώνιες κατευθύνσεις αν και φαίνονται διάσπαρτες. Πάντως φαίνεται καθαρά μια προοπτική (αίσθηση του βάθους). Στο βάθος βλέπουμε τον Νώε πάνω στην Κιβωτό να επικαλείται τη βοήθεια του Θεού, ενώ οι άλλες μορφές αναζητούν καταφύγιο είτε στη ξηρά, είτε στην βάρκα ή τη Κιβωτό. Άλλοι προσπαθούν να σωθούν, άλλοι να σώσουν τα αντικείμενα τους ή τα αγαπημένα τους πρόσωπα. Άλλοι, χωρίς ελπίδα, κοιτάνε με απάθεια. Έχει αξία να κάτσουμε και να δούμε ένα ένα τα πρόσωπα. Όλα έχουν κάτι να πουν, μια ιστορία που θα μας συνεπάρει.
Μικελάντζελο «Η μάχη της Κασίνα»
Και κάτι ακόμα. Λέγεται πως ο Κατακλυσμός έχει τις ρίζες του σε προηγούμενο έργο του Μικελάντζελο «Η μάχη της Κασίνα». (Ανάφερα στην βιογραφία του σχετικά).
«Η θυσία του Νώε» : Η θυσία που έκανε ο Νώε μετά τον κατακλυσμό. Εδώ οι μορφές γίνονται μεγαλύτερες. Θεμελιώδης σκηνή για τη σωτηρία του ανθρώπου γιατί ο Νώε και οι διάδοχοι του είναι αυτοί που θα οδηγήσουν τον λαό του Ισραήλ από την σκλαβιά στην ελευθερία και στον Σωτήρα. Στο κέντρο, πίσω από τον βωμό βλέπουμε τον Νώε. Δεξιά η γυναίκα του. Αριστερά μια νεαρή που η κίνηση του χεριού της που κρύβει το πρόσωπο της δείχνουν επιρροές του καλλιτέχνη από αρχαίες ρωμαϊκές σαρκοφάγους.
"Η μέθη του Νώε"
«Η μέθη του Νώε» : Η Π. Διαθήκη λέει ότι ο Νώε ήταν γεωργός και μάλιστα ο πρώτος που φύτεψε αμπέλι! Μια μέρα μέθυσε και ξεγυμνώθηκε. Ο γιός του ο Χαν (τον αποδίδει εδώ με αγύμναστο σώμα) βλέποντας τη γύμνια του πατέρα του φωνάζει τους αδελφούς του. Ήρθαν αλλά δεν τον κοιτούν (αποδίδονται γυμνασμένοι). Όταν ο Νώε συνήλθε έμαθε το γεγονός και καταράστηκε τον Χαν που είδε την γύμνια του. Στους Εβραίους η γύμνια είναι απαγορευμένη. Αριστερά της σκηνής βλέπουμε ξανά τον Νώε που ασχολείται με το αμπέλι του.
Όταν ο Μιχαήλ Άγγελος ολοκλήρωσε το τρίπτυχο του Νώε, ο Πάπας τον ανάγκασε να σταματήσει. Έβγαλαν τη σκαλωσιά για να τελεστεί μια λειτουργία και να δει ο κόσμος της Ρώμης και των γύρω περιοχών, τις εργασίες του καλλιτέχνη. Βέβαια, από την έλευση του κόσμου η εκκλησία θα κέρδιζε πάρα πολλά χρήματα! Εκτός από τον κόσμο όμως, είχε και ο Μιχαήλ Άγγελος την ευκαιρία να δει το έργο του από μακριά χωρίς τους περιορισμούς της σκαλωσιάς. Αυτό ήταν τελικά καταλυτικό για την δουλειά του από εκεί και πέρα. Βλέπει ότι έχει κάνει μικρές τις μορφές και αποφασίζει να αυξήσει το μέγεθος τους. Είχε ευκαιρία να δουλέψει περισσότερο πάνω στα νέα σχέδια του γιατί ο πολεμοχαρής Πάπας έφυγε από τη Ρώμη για κάπου ένα χρόνο. Και χωρίς αυτόν δεν μπορούσε να συνεχιστεί το έργο στην εκκλησία. Όταν επιστρέφει, ο Μικελάντζελο ξεκινά από τη δημιουργία του Αδάμ. Από εδώ και πέρα φαίνεται η τεχνική του πρόοδος.
«Ο διαχωρισμός φωτός-σκότους»: Απεικονίζει τον Θεό από κάτω προς τα πάνω. Το σώμα του Θεού μοιάζει με φίδι όπου φαίνονται όλες οι πλευρές του. Αυτό ήταν μια καινοτομία! Κάτι τέτοιο θα δούμε μετά από έναν αιώνα στον Μπαρόκ. Το γεγονός του διαχωρισμού είναι μια από τις βασικές ιδιότητες της δημιουργίας του κόσμου, η οποία τονίζεται πιο πολύ στον Ιουδαϊσμό. Οι Εβραίοι βλέπουν τον κόσμο σαν ένα συνεχές αποτέλεσμα διαιρέσεων. Και εδώ, η ιδέα αυτής της διαίρεσης του κόσμου γίνεται από την πρώτη κιόλας μέρα! (φώς/ σκοτάδι , καλό/ κακό κτλ). Σε αυτή τη σκηνή η μόνη μορφή που βλέπουμε είναι του Θεού. Έτσι ο Μικελάντζελο τονίζει την μοναδικότητα του Θεού. Φανερός ο επηρεασμός του ξανά από τον Ιουδαϊσμό. Ο θώρακας του Θεού, αν προσέξουμε και συγκρίνουμε, μοιάζει με του αγάλματος του «Λαοκόωντα». Ενός ελληνιστικού γλυπτού που είχε ανακαλυφθεί μόλις 2 χρ. πριν ο Μικελάντζελο ξεκινήσει την Καπέλα Σιξτίνα. Μάλιστα ο Πάπας τότε τον είχε καλέσει για να το εκτιμήσει. Σίγουρα αυτό το άγαλμα τον ενέπνευσε!
«Λαοκόωντα»
Ένα πολύ ενδιαφέρον στοιχείο σε αυτή τη σκηνή είναι η απεικόνιση του Θεού σαν έναν καλλιτέχνη που δημιουργεί κάτι πάνω από το κεφάλι του!! Όπως ακριβώς ζωγράφιζε και ο Μιχαήλ Άγγελος!! ( στην βιογραφία του που έγραψα, μιλά σε ένα κείμενο του για αυτή του την στάση). Εκείνη την περίοδο ο Μικελάντζελο ζωγράφιζε μόνος του, χωρίς καν έναν βοηθό. Όλοι οι βοηθοί του τον είχαν εγκαταλείψει για πολλούς λόγους. Και ο Θεός που ζωγραφίζει εδώ, είναι ένας δημιουργός που είναι και αυτός μόνος του! Έτσι ταυτίζεται με έναν τρόπο με τον μόνο του, δημιουργό Θεό και ίσως έτσι βρίσκει μια παρηγοριά στη μοναξιά του αλλά και από την άλλη, ο άνθρωπος δεν είναι μόνον ένα δημιούργημα αλλά και ένας δημιουργός παράλληλα, δηλ γίνεται κατ εικόνα και ομοίωση Του!!
Και μιαν άλλη παρατήρηση για την εικαστική απόδοση εδώ του Θεού: Το σώμα του έχει στοιχεία και αρσενικά και θηλυκά (πχ γυναικείο στήθος). Αυτό έχει ως σκοπό να μας δείξει τη πίστη του καλλιτέχνη σε έναν Θεό που δεν έχει ξεχωριστό φύλο αλλά είναι μια πλήρης οντότητα, ένα ανδρόγυνο μαζί. Έτσι δεν ξεχωρίζει ή υποβιβάζει την γυναίκα από τον άντρα. Η γενική αίσθηση πάντως είναι ενός Θεού με πραότητα και παντοδυναμία.
«Δημιουργία αστέρων»
«Δημιουργία αστέρων»: Εδώ ο Θεός απεικονίζεται 2 φορές. Στα αριστερά με γυρισμένα τα οπίσθια του (επίτηδες δεν λέω με γυρισμένη την πλάτη του) δημιουργεί τα φυτά και στα δεξιά την δημιουργία των αστέρων ( ήλιου και φεγγαριού). Ο αριστερός Θεός είναι σε αυτή την απίστευτη θέση για έναν Ιερό χώρο!! Η σκηνή βρίσκεται ακριβώς πάνω από τον Πάπα όταν τελούσε τη λειτουργία και για άλλη μια φορά ο Μιχαήλ Άγγελος ήθελε να δηλώσει μέσω της θέσης του Θεού τα δικά του αισθήματα προς τον Πάπα που δεν ήταν άλλα από μια τεράστια συσσωρευμένη οργή για αυτόν!!! Ο Θεός στα δεξιά, έχει κοντά τους 4 αγγέλους (μορφές) που ίσως να συμβολίζουν τα 4 στοιχεία της ύλης (αέρας, νερό, γη, φωτιά). Ένας εικονικός δυνατός άνεμος μοιάζει να διαπερνά την σκηνή, συμβολίζοντας έτσι την θεϊκή του δύναμη. Και σε αυτή την σκηνή βλέπουμε τον Θεό από όλες τις μεριές, όπως ακριβώς θα μπορούσαμε να βλέπαμε αν ήταν η μορφή του φτιαγμένη σε άγαλμα. Η πολλαπλή οπτική είναι στοιχείο της γλυπτικής που ο Μικελάντζελο λάτρευε! Η έκφραση του Θεού είναι άγρια και υπερδραστήρια. Έτσι τονίζεται η θέληση Του, που είναι η πηγή από όπου προέρχονται τα πάντα. Η έκφραση του είναι πολύ πιθανόν να ήταν σαν του Μιχαήλ Άγγελου όταν δημιουργούσε!
«Διαχωρισμός της γης από τα ύδατα»
«Διαχωρισμός της γης από τα ύδατα» : Στην ουσία είναι ο διαχωρισμός των υδάτων. Εδώ η μορφή του Θεού μοιάζει σχεδόν σαν να μην έχει ύλη. Προβάλει από τα σύννεφα σαν μια οπτασία. Η κίνηση του είναι ανοιχτή, εξωστρεφής. Τα χέρια του ορθάνοιχτα, το βλέμμα του συγκεντρωμένο σε ότι κάνει. Χαρακτηριστικό της σκηνής είναι η έντονη βράχυνση με το σώμα του Θεού να μικραίνει προς τα πίσω (Βράχυνση: Σμίκρυνση των διαστάσεων του αντικειμένου για την δημιουργία ψευδαίσθησης του βάθους).
"Η δημιουργία του Αδάμ"
Πάμε τώρα στο κεντρικό τρίπτυχο και στην διασημότερη σκηνή από όλες που είναι
«Η δημιουργία του Αδάμ» : Κεντρικές μορφές ο Θεός και ο Αδάμ. Ο Αδάμ ξαπλωμένος, μόλις που έχει δημιουργηθεί, μοιάζει σαν μια αδρανή μορφή, χωρίς καμιά δυνατότητα δύναμης στην κίνηση του. Η στάση του μοιάζει κάπως σαν τον μεθυσμένο Νώε που είδαμε παραπάνω.
Επίσης παρατηρούμε πως αν και πρωτόπλαστος και όχι γεννημένος από μάνα- άνθρωπο, ο Αδάμ έχει ομφαλό στη κοιλιά του!! Κάποια εξήγηση θα έχει. Ο Θεός από την άλλη, είναι μεγάλης ηλικίας αλλά πολύ δυνατός που όμως στηρίζεται στις μορφές των αγγέλων. Είναι πολύ σπάνιο εκείνη την εποχή να απεικονίζουν τον Θεό τόσο ηλικιωμένο. Το πιο πιθανό είναι ο Μιχαήλ Άγγελος να έχει επηρεαστεί από τις αρχαίες παραστάσεις των ελληνικών Θεών, όπως για παράδειγμα του Δία και του Ποσειδώνα. Το χέρι του Θεού συναντά εκείνο του Ανθρώπου μέσα από μια υπέροχη χειρονομία όπου του δίνει ζωή και ενέργεια χωρίς καν να χρειαστεί να τον ακουμπήσει. Αυτή η σκηνή είναι η μοναδική που δείχνει τη σχέση αγάπης μεταξύ Θεού και Ανθρώπου. Μοιάζει μέσα από την κίνηση και το βλέμμα και των δυο να αναζητά ο ένας την ύπαρξη του άλλου.
Ο Μικελάντζελο τους απεικονίζει να έχουν το ίδιο μέγεθος. Δεν κάνει έναν Αδάμ μικρότερο του Θεού.Τα χαρακτηριστικά του Αδάμ δεν είναι μόνον αρσενικά. Έχει και θηλυκά: Η στάση του κορμιού του, η γλυκύτητα στο πρόσωπο του, το τρυφερό του δέρμα αλλά και τα πολύ μικρά γεννητικά του όργανα. Όλα υποδηλώνουν έναν άνθρωπο ανδρόγυνο! Δηλ το αρσενικό στοιχείο με το θηλυκό σε αρμονία έχουν αποτέλεσμα τον τέλειο άνθρωπο. Όπως έτσι παρουσίασε και τον Θεό ο Μιχαήλ Άγγελος όταν διαχώριζε το φως από το σκοτάδι. Με δύο φύσεις. Άρα κατ εικόνα και ομοίωση Θεού αποδίδεται ο τέλειος άνθρωπος κατά τον καλλιτέχνη για άλλη μια φορά. Έτσι, στην ουσία η Εύα υπάρχει ήδη μέσα στον Αδάμ.
.png)
Ο Θεός με το άλλο του χέρι αγγίζει ένα παιδί στην καρωτίδα του. Εδώ, βλέπουμε την έντονη αντίδραση του παιδιού. Αυτή μπορεί και να υποδηλώνει ότι σε αυτό βρίσκεται η ψυχή του Αδάμ. Κάτι που ενισχύει αυτή τη σκέψη είναι πως και το παιδί έχει την ίδια στάση με τον Αδάμ. Δίπλα στον Θεό, βλέπουμε μια γυναίκα η οποία κοιτά τον Αδάμ. Μπορεί να είναι η ψυχή της Εύας (όπως πριν με το παιδί) ή σύμφωνα με την νεοπλατωνική θεωρία να είναι η σοφία. Αυτή η σκέψη- θέση βασίζεται και πάλι στην Ιουδαϊκή παράδοση και πιο συγκεκριμένα στην παράδοση της Καμπάλα όπου, ο Θεός δημιουργεί τον Άνθρωπο με σοφία. Είτε έτσι είτε αλλιώς, ένα είναι σίγουρο. Η θέση που την τοποθετεί ο Μικελάντζελο είναι μεγίστης σημασίας. Αυτή η γυναίκα είναι δίπλα στον Θεό που με έναν τρόπο την αγκαλιάζει. Όπως σημαντική είναι και η θέση και σύνδεση της με το παιδί δίπλα που θα μπορούσε να ήταν ο Χριστός. Σε αυτή την περίπτωση, η ύπαρξη του μας θυμίζει την αποστολή του που είναι η σωτηρία των ανθρώπων. Άρα και η γυναίκα δίπλα του θα μπορούσε εκτός από την ψυχή της Εύας να είναι και η Παναγία, η νέα Εύα.
Άρα, τι θέλει να μας δείξει ο Μιχαήλ Άγγελος σε αυτή τη σκηνή; Πολλά. Πρώτα από όλα, την τεράστια αγάπη του Θεού για το δημιούργημα του: Τον Άνθρωπο. Έπειτα την διάνοια του που από τη πρώτη κιόλας στιγμή που δημιουργεί τον άνθρωπο, ξέρει ότι αυτός θα φύγει από την αγκαλιά του και θα υποφέρει. Έτσι, του δημιουργεί παράλληλα ένα τρόπο, ένα σχέδιο σωτηρίας του. Άρα, ο Θεός εδώ φανερώνεται από τον Μιχαήλ Άγγελο σαν Πανάγαθος και Πάνσοφος!!
Και τώρα το ακόμα πιο ενδιαφέρον!!! Πώς μας δείχνει αυτή τη διάνοια του Θεού ο Μικελάντζελο ; Το κάνει, δίνοντας στον μανδύα του Θεού το σχήμα του εγκεφάλου!!! Ας δούμε τις εικόνες παρακάτω για να καταλάβουμε πολύ καλύτερα τα μυστικά της εικόνας!
Ξέρουμε πως είχε παρακολουθήσει ανατομία. Αναφερθήκαμε στην βιογραφία του σχετικά. Και αυτή του τη γνώση την χρησιμοποιεί εδώ συμβολικά!! Αυτό, το ανακάλυψε ένας γιατρός, o Φρανκ Meshberger (δημοσίευσε το άρθρο στο Journal of the American Medical Association, μόλις το 1990!
Με αυτή τη νέα οπτική, θα επιστρέψουμε στη σκηνή του διαχωρισμού του φωτός από το σκοτάδι. Εδώ έγινε μιαν άλλη ανακάλυψη από 2 ερευνητές το 2010 – Τον Ian Suk και τον Rafel Tamargo, από το Πανεπιστήμιο Johns Hopkins! Ο κόσμος της κριτικής της τέχνης προβληματίζονταν για τις ανατομικές ανωμαλίες του λαιμού του Θεού και τον φωτισμό του στην περιοχή. Τελικά, οι ερευνητές παρατήρησαν ότι ο λαιμός του δεν είναι λάθος σαν απόδοση αλλά ότι δείχνει τα μέρη του εγκεφάλου όπως θα τα έβλεπε κανείς αν έβλεπε έναν εγκέφαλο από κάτω!! Πολύ ενδιαφέρον!!!
"Η δημιουργία της Εύας"
«Η δημιουργία της Εύας» : Εδώ ο Αδάμ, ανυποψίαστος για ότι συμβαίνει, κοιμάται πάνω σε έναν ξερό κορμό. Η Εύα βγαίνει από το πλευρό του Αδάμ. Όχι από το κεφάλι (υπέρ) ή από τα πόδια του (υπό). Έτσι ο Μικελάντζελο θέλει να δείξει την ισοτιμία και των δύο. Τα χέρια της Εύας είναι ενωμένα έτσι που δεν μπορούμε να καταλάβουμε αν παρακαλά τον Θεό για συγχώρεση για ότι θα κάνει ή αν τον ευχαριστεί που την δημιούργησε. Η στάση της είναι ίδια με το ξερού κορμού. Αυτό δίνει διπλή έννοια. Πρώτον, ο κορμός, αν τον δούμε σαν το δέντρο της ζωής, είναι μια αναφορά στο ότι όλοι οι άνθρωποι προέρχονται από την Εύα και από την άλλη, θυμίζει και το απαγορευμένο δέντρο της γνώσης. Ο Θεός είναι πολύ σοβαρός, συνοφρυωμένος και απόμακρος για πρώτη φορά. Τα ρούχα του και η κίνηση του δηλώνουν αυτή την «κλειστότητα» Του. Οι μορφές των ανθρώπων έχουν αποδοθεί σε μεγάλη κλίμακα και έτσι αναγκάζεται ο Θεός να σκύψει για να χωρέσει μέσα στην σύνθεση. Το χέρι του που είναι ψηλά δείχνει την εντολή Του για την δημιουργία της Εύας. Δεν μοιάζει σαν να την κινεί με αόρατες κλωστές;
Ποιο είναι το μήνυμα του Μιχαήλ Άγγελου στη σκηνή;
Μια από τις Εβραϊκές αναλύσεις λένε πως η Εύα είναι αποτέλεσμα της διαίρεσης του τέλειου ανθρώπου και όχι ότι είναι ένα ξεχωριστό, νέο δημιούργημα του Θεού. Οπότε, κάτω από αυτή την οπτική που προφανώς διαλέγει να υποστηρίξει ο καλλιτέχνης, αυτό που απεικονίζει η σκηνή είναι : Η διαίρεση του Ανθρώπου σε 2 ίσα τμήματα (Αρσενικό και Θηλυκό) που μετά από αυτή τη διαίρεση τους είναι φυσικό να είναι ατελή και να αμαρτήσουν. Οπότε, ο κορμός του δέντρου θα μπορούσε να είναι ο σωτήριος σταυρός. Άλλη μια ένδειξη της γνώσης της σωτηρίας από τον Θεό.
"Το προπατορικό αμάρτημα και η έξωση"
«Το προπατορικό αμάρτημα και η έξωση» : Τα 2 διαδοχικά γεγονότα συμπυκνώνονται σε μιαν ενιαία σκηνή, ακολουθώντας μια παλιά εικονογραφική παράδοση που επιβάλλεται λόγω της έλλειψης χώρου. Εδώ, ο Παράδεισος διαφέρει από αυτό που έχουμε στο νου μας. Βλέπουμε μόνο το δέντρο της Γνώσης και ένα ξερό κλαδί. Συνήθως όλοι μας έχουμε την εντύπωση πως το δέντρο της γνώσης είναι μια μηλιά. Η Ιουδαϊκή παράδοση όμως, βάζει ως καρπό απαγορευμένο το σύκο! Ο Μικελάντζελο προτιμά αυτή την εκδοχή.
Κάτι άλλο που κάνει μεγάλη εντύπωση στη σκηνή είναι το πόσο κοντά είναι το πρόσωπο της Εύας στα γεννητικά όργανα του Αδάμ!!! Και αυτή η εικόνα σε παπικό παρεκκλήσι!! Απίθανο!! Και όμως, ο Μικελάντζελο δεν λογοδότησε για αυτό και κανείς δεν του ζήτησε να γίνει κάποια αλλαγή. Ίσως να συνέδεσαν την σαρκική αμαρτία με το ότι αυτή οδηγεί μακριά από τον Θεό. Ο Μικελάντζελο πάντως τους απεικονίζει εντελώς αθώους, χωρίς καμιά πονηρή σκέψη να υπάρχει στο βλέμμα τους. Η Εύα είναι η πιο όμορφη μορφή σε όλη την οροφή! Μπορεί να ήθελε ο καλλιτέχνης να την κάνει τόσο ενάρετη και όμορφη σαν την Παναγία. Μη ξεχνάμε πως όλη η ανθρωπότητα ξεκινά από αυτή. Πάντως, εδώ βλέπουμε έναν Αδάμ να είναι ενεργητικός στην αμαρτία. Πάει να αρπάξει ένα σύκο. Ενώ η Εύα απλά το δέχεται από τον δαίμονα. Δεν αποπλανεί τον Αδάμ όπως θέλουμε να λέμε. Έτσι ο Μικελάντζελο, με γνώμονα την ισότητα των δυο φύλων, τους αποδίδει για άλλη μια φορά ίσες ευθύνες απέναντι στην αμαρτία.
Όσο για την σκηνή με τον διωγμό, παρατηρούμε ότι ο άγγελος δεν έχει λαβή στο σπαθί του και ότι ο Αδάμ, μαζί με την Εύα έχουν σχήμα ανθρώπινης καρδιάς. Ο Αδάμ δίνει την εντύπωση ότι πέφτει πάνω στην Εύα, όπου η μορφή του την καλύπτει και έτσι είναι στη σκιερή μεριά. Ο Μιχαήλ Άγγελος, εδώ μας δείχνει την διαφορετική αντίδραση του κάθε φύλου στο γεγονός. Ο Αδάμ σαν άντρας ενεργεί προσπαθώντας να απωθήσει το σπαθί. Η Εύα είναι παθητική. Έχει εσωτερικά και εξωτερικά εσωστρεφή κίνηση που δηλώνει ότι το μόνο που μπορεί να κάνει είναι να υπομένει τον πόνο της. Εκδιώκονται από τον Παράδεισο χωρίς ούτε ένα φύλο συκής να τους προστατεύει. Ο Μικελάντζελο είναι πολύ αυστηρός εδώ. Και κάτι τελευταίο για τη διπλή σκηνή: Ενώ στο προπατορικό αμάρτημα αδιαφορεί ο ένας για τον άλλον, μετά στον διωγμό, τα πόδια τους έχουν κοινή πορεία!!
Η αποκάλυψη του έργου του Μιχαήλ Αγγέλου της οροφής της Καπέλα Σιξτίνα έγινε επισήμως στις 31 Οκτωβρίου του 1512. «Ο Πάπας ήταν πολύ ικανοποιημένος» όπως έγραφε ο καλλιτέχνης σε ένα γράμμα στον πατέρα του. Ο Πάπας όμως δεν θα το χαρεί για πολύ γιατί μετά από 4 μήνες πεθαίνει.
Σαν τελικό συμπέρασμα των 9 θεμάτων- σκηνών που μας παρουσιάζει ο Μιχαήλ Άγγελος στην οροφή της Καπέλα Σιξτίνα είναι: Η μεγάλη, η απεριόριστη αγάπη του Θεού προς τον Άνθρωπο, η γνώση του ότι το δημιούργημα του θα απομακρυνθεί από Αυτόν αλλά και η πρόνοια του Θεού, ήδη από την δημιουργία του ανθρώπου, που έχει για αυτόν ένα σχέδιο σωτηρίας.
Σύμφωνα με μαρτυρίες, ο Πάπας φέρεται να ζήτησε από τον Μιχαήλ Άγγελο να προσθέτει χρυσό, λόγο της φιλοδοξίας του Πάπα που ήταν να καταστεί ο φορέας της νέας «χρυσής εποχής» που οραματιζόταν. Ο Μικελάντζελο όμως πουθενά δεν έχει βάλει χρυσό. Θεωρείται ξεπερασμένο διακοσμητικό στοιχείο γιαυτόν.
Ένα άλλο στοιχείο που πρέπει να υπογραμμιστεί είναι ότι τα γυναικεία σώματα ο Μιχαήλ Άγγελος τα έχει αποδώσει με αντρικά χαρακτηριστικά. Αυτό μας βάζει σε σκέψη πως μπορεί να μην ήξερα καθόλου το γυμνό γυναικείο σώμα. Τα περισσότερα γυναικεία σώματα σχεδιάζονται με βάση αντρικά μοντέλα ή βάση κλασικών αγαλμάτων.
Κάπου έχω διαβάσει (και είναι κρίμα που έχασα την πηγή) πως: «Η οροφή της Καπέλα Σιξτίνα, εκτός από αναπαράσταση του μεγαλείου, αποτελεί και πικρό απολογισμό της ιστορίας του Ανθρώπου. Ίσως γι’ αυτό ο καλλιτέχνης «δανείζει» τα χαρακτηριστικά του στον μελαγχολικό προφήτη Ιερεμία. Η χρυσή εποχή δεν είναι παρά μια εκλεπτυσμένη επινόηση προκειμένου να καλυφθεί η βία της αέναης «εποχής του σιδήρου».
Τελικά, το έργο του Μιχαήλ Αγγέλου στην οροφή της Καπέλα Σιξτίνα συνδυάζει πολλούς κόσμους!! Την τέχνη, την πίστη, τον χριστιανισμό, τον νεοπλατωνισμό, αλλά και την επιστήμη!!! Πώς θα μπορούσε αυτός ο πλούτος να μη προκαλεί τον θαυμασμό μας;!!!!
Μαρία Ζωγράφου Ουζούνογλου
«Αν ο κόσμος ήξερε πόσο πολύ εργάζομαι, η δεξιοτεχνία μου δεν θα έμοιαζε τόσο θαυμαστή»
Μιχαήλ Άγγελος
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
αβαγνον