ΑΙΓΙΝΑ: κρυμμένη γνώση στις εντυπωσιακές υπόγειες στοές

Ανεξερεύνητη Αίγινα: στα μονοπάτια της κρυμμένης γνώσης

Ένα ταξίδι solo που απόλαυσα περισσότερο από κάθε άλλο, τον τελευταίο καιρό. Όχι φυσικά λόγω της απουσίας αγαπημένων φίλων, αλλά ίσως επειδή είναι κάποιες φορές που η συντροφιά του εαυτού είναι απαραίτητη χωρίς να το καταλαβαίνουμε. Μονοήμερη αναζήτηση κρυμμένων μυστικών της αγαπημένης Αίγινας, ενός τόπου που όσο γνωρίζω,  δένομαι περισσότερο μαζί του... Μόνος σύντροφος, το ποδήλατό μου! Μαζί ανακαλύψαμε, μεταξύ άλλων, και το μικρό αλλά εντυπωσιακό σύστημα υπογείων στοών που παρουσιάζω εδώ, ακολουθώντας τακτική "detective"... Π.Δ.

Η ύδρευση της Αίγινας ανά τους αιώνες, ήταν ένα πρόβλημα που επιλύθηκε με τη χρήση υπόγειων έργων για τη συλλογή ομβρίων και υπογείων υδάτων. Το αρχαίο υδραγωγείο, οι δεξαμενές (ομβροδέκτες που ονομάστηκαν σουβάλες), πηγάδια με σήραγγες και θαλάμους, συγκέντρωναν ύδατα των ανώτερων γεωλογικών στρωμάτων κάθε περιοχής, που -ενισχυόμενα και από τις βροχές- συνέβαλλαν στην κάλυψη των αναγκών των οικισμών σε νερό.
Επιπλέον, όπου αυτό ήταν εφικτό, χρησιμοποιούσαν και νερά από τις αρκετές πηγές που υπήρχαν στο νησί. Μία από τις τελευταίες εν ενεργεία πηγές, ήταν αυτή του Κουρέντη, από την οποία παλαιότερα υδρευόταν η περιοχή της Σουβάλας, ενώ εξακολουθεί να προμηθεύει νερό ακόμα και σήμερα.

Επίσης, υπάρχουν αναφορές στη λαογραφία από το τέλος του 1800, ότι και οι κάτοικοι της Παλιαχώρας έπαιρναν νερό και από αυτήν την πηγή, εκτός από τις στέρνες και το αγίασμα της Επισκοπής. Ο Κουρέντης, που βρίσκεται στους βόρειους πρόποδες του λόφου της Παλιαχώρας, αναφέρεται στη βιβλιογραφία ως μεγάλο πηγάδι ή υπόγεια πηγή, με πόσιμο φυσικά νερό. Όμως υπάρχει και το ομώνυμο ρέμα, ή καλύτερα χείμαρρος (με περιοδικές συνθήκες ροής), που πηγάζει από τη θέση Τσουκάλια στη βόρεια πλαγιά της Παλιαχώρας, και εκβάλλει στη Σουβάλα.

 Ο λόφος της Παλιαχώρας με τα ερειπωμένα εκκλησάκια

Λόγω των πηγαίων αποθεμάτων του τοπικού υδροφόρου ορίζοντα στην τοποθεσία του Κουρέντη, προς τα τέλη του προηγούμενου αιώνα πραγματοποιήθηκαν εντός της περιοχής και δύο δημοτικές υδρογεωτρήσεις, οι οποίες πρέπει να περιόρισαν την απόδοση της πηγής. Στην ίδια όμως περιοχή φαίνεται πως υπήρχαν, από τους προηγούμενους αιώνες, τοπικά υπόγεια έργα υδρομάστευσης, αποτελούμενα από ευρύχωρες σκαμμένες σήραγγες και μεγάλης διαμέτρου πηγάδια, όπως προέκυψε από την επίσκεψη στο εσωτερικό ενός τέτοιου συστήματος.

 Η μεταλλική πόρτα της εισόδου, απρόσμενα ανοιχτή και αραχνιασμένη!

Οι πληροφορίες μιλούσαν για το άνοιγμα μιας μεγάλης στοάς στη βάση ενός γκρεμού, κάτω από τον δρόμο που οδηγεί από τον Σταυρό της Παλιαχώρας προς τον Κουρέντη, στην περιοχή των εκκλησιδίων Αγ. Φανουρίου και Αγ. Ανδρέα, στις πηγές του ομώνυμου ρέματος. Λέγεται ότι κατά τον καθαρισμό του ανοίγματος της στοάς τη δεκαετία του 1940, βρέθηκε από τον φρεατωρύχο Μιχάλη Παυλινέρη μεγάλη ποσότητα ανθρώπινων οστών. Αν μπορούσε να αποδειχτεί ότι τα υπόγεια έργα προέρχονται από τη μεσαιωνική εποχή, θα ήταν εύλογο και να υποτεθεί ότι τα ευρήματα εκείνα ήταν αποτέλεσμα σφαγών των κατοίκων της Παλιαχώρας από τον Μπαρμπαρόσα. Σίγουρα δεν είναι αρχαιότερα,  ενώ είναι πολύ πιθανόν να είναι νεότερα.

 Μπαίνοντας, μία στοά ευθεία και μία αριστερά

Τοπικοί θρύλοι πάντως, αναφέρουν ότι αυτές οι στοές κάτω από τον λόφο της Παλιαχώρας χρησιμοποιούνταν τα δύσκολα χρόνια της Βενετοκρατίας και της Τουρκοκρατίας ως στοές διαφυγής ή ανεφοδιασμού των κατοίκων της, αφού με προσοχή μπορούσε να κινηθεί μέσα ένα ζώο που μετέφερε φορτίο. Το συγκεκριμένο όμως υπόγειο σύστημα, παρ' όλο που οι διατομές των στοών του είναι σχετικά ευρύχωρες, αποκλείεται να χρησιμοποιήθηκε ως υπόγεια δίοδος διαφυγής ή ανεφοδιασμού. Το συνολικό μήκος και η διάταξη των στοών και των πηγαδιών, δεν είναι κατάλληλα για τέτοια χρήση, και -το κυριότερο- οι στοές δεν καταλήγουν σε άλλη τοποθεσία, δεν υπάρχει δηλαδή έξοδος. Ο μόνος ανεφοδιασμός που θα μπορούσαν να προσφέρουν στους κατοίκους της Παλιαχώρας θα ήταν σε νερό, μέσω ενός εκ των τρίων μεγάλων πηγαδιών που συνδέουν, από τα οποία σήμερα το ένα είναι κατεστραμμένο εξωτερικά.

Η είσοδος πραγματοποιείται από τον προσβάσιμο πυθμένα του γκρεμισμένου πηγαδιού, μια κατάσταση που μοιάζει να προέκυψε ίσως από φυσική ή τεχνητή τροποποίηση της μορφής του εδάφους σε εκείνο το σημείο. Μπαίνοντας από τη σύγχρονα διαμορφωμένη είσοδο, συναντάμε μια τυφλή στοά ευθεία εμπρός και μία αριστερά, η οποία καταλήγει μετά 2 διακλαδώσεων σε δύο πηγάδια μεγάλης διαμέτρου και ύψους 8-10 m. Ας ακολουθήσουμε πρώτα το αριστερό μονοπάτι...

Μετά τα πρώτα 8 μέτρα, καταλήγουμε σε ένα σημείο που υπάρχει λιθοδομή. Εδώ φαίνεται ότι έχτισαν πάνω από τη μέση του ύψους της, μια στοά με πυθμένα που ήταν εξ' αρχής σε λίγο υψηλότερο επίπεδο, και συνέχιζε ευθεία. Κατά μήκος έχει εντοιχιστεί σωλήνας. 

Θα επανέλθουμε εδώ αργότερα, για την ώρα επιλέγουμε να ακολουθήσουμε τη δεξιά διακλάδωση, που συνεχίζει στο ίδιο επίπεδο...

Υπάρχει νερό βάθους 20 cm περίπου, και στα τοιχώματα στάθμη που φτάνει ως 50 ακόμη εκατοστά ψηλότερα. 

Μετά από 15 περίπου μέτρα, και συνεχή στροφή αριστερά, θα καταλήξουμε σε ένα άλλο σημείο που μοιάζει με διασταύρωση.

Στα αριστερά υπάρχει κενός χώρος και ένας μεγάλος σωρός από μπάζα, προϊόν κατάρρευσης της οροφής.

Επίσης, υπάρχει ένας τοίχος χτισμένος με τούβλα σημερινής εποχής. Εδώ φαίνεται μια προσπάθεια σύγχρονης επέμβασης στο παλαιό υπόγειο έργο.

Ανεβαίνοντας στα μπάζα, θα δούμε ότι στα δεξιά υπάρχει συνέχεια! Μια στοά πέντε μέτρων που καταλήγει στον πυθμένα ενός μεγάλου πηγαδιού, το στόμιο του οποίου βρίσκεται από πάνω μας, το πολύ 10 μέτρα ψηλοτερα.   

Η διάμετρος είναι μεγαλη (4-5 m) και έχει λαξευτεί στον βράχο, ενώ στα ανώτερα 2-3 μέτρα φαίνονται χτισμένα τοιχώματα.

Επιστρέφουμε τώρα, για να εξετάσουμε καλύτερα και το σημείο με τα μπάζα και τον τοίχο.

Αριστερά, φαίνεται η στοά από την οποία φτάσαμε ως εδώ. Πάνω δεξιά, η κατάρρευση.

Εδώ, όπως εξάλλου και στην είσοδο, βλέπουμε πολύ σύγχρονες οικοδομικές εργασίες αξιοποίησης-βελτίωσης για χρήση του νερού, οι οποίες μάλλον δεν πέτυχαν, όπως μαρτυρά η γκρεμισμένη οροφή. 

Ανεβαίνοντας στον σωρό, θα δούμε άλλον ένα τοίχο από τούβλα, προς μια κατεύθυνση που υπάρχουν και πάλι μπάζα. Οι εργασίες αυτές φαίνεται να αντιστοιχούν σε μια προσπάθεια μάλλον διεύρυνσης του χώρου (διάνοιξης ίσως νέου πηγαδιού) και σύνδεσης δύο σημείων (βλέπε χάρτη), κάτι που θα διαπιστώσουμε στη συνέχεια. Για την ώρα, παίρνουμε τη στοά της επιστροφής. 

Το νερό που υπάρχει εντός των στοών, προέρχεται από μια μικρή πηγή που έτρεχε ελάχιστα κατά την επίσκεψη, ακριβώς κάτω από σωρό με τα χώματα, στο σημείο της άνω φωτογραφίας. Από εδώ συμπεραίνουμε ότι οι ανασκαφικές (κι έπειτα οικοδομικές) εργασίες πραγματοποιήθηκαν ακριβώς στο σημείο της πηγής, για την καλύτερη εκμετάλλευσή της. 

Επιστρέφουμε στο σημείο της πρώτης διασταύρωσης, προς εξέταση τώρα της "υψωμένης" στοάς.

Φτάνουμε και πάλι μπροστά από τον τοίχο, ο οποίος έχει ύψος 2 m από το κυρίως δάπεδο.

Στο εσωτερικό φαίνονται και πάλι σύγχρονες επεμβάσεις... Η στοά (1.50 x 1.20) καταλήγει, μετά από μόλις 5 μέτρα, σε ένα ακόμη μεγάλο πηγάδι, όμοιο με το προηγούμενο!

Τα πλαϊνά τοιχώματα έχουν χτιστεί και πάλι με τούβλα, ενώ δεξιά στον πυθμένα του πηγαδιού, υπάρχει δίοδος σύγχρονης κατασκευής.

Στο εσωτερικό, γκρεμισμένοι τοίχοι και χώματα, δείχνουν αυτό ακριβώς που φαίνεται και στον χάρτη: ότι βρισκόμαστε στο ακριβώς "αντιδιαμετρικό" σημείο από τον προηγούμενο "θάλαμο" με τα μπάζα και τους τοίχους! Ήταν λοιπόν μια προσπάθεια ένωσης του πηγαδιού αυτού, μάλλον με ένα νέο στο σημείο που ανέβλυζε το νερό, η οποία απέτυχε και εγκαταλείφθηκε. 

  

Επάνω το πηγάδι, χτιστό, διαμέτρου 4 m, με το στόμιο στα 8-9 m ψηλότερα. Κάτω, το πέρασμα προς τα πίσω (και το σημειωματάριο αποτύπωσης).

Παρ' όλο που σήμερα έχουν εγκαταλειφθεί τα έργα, δεν φαίνεται να έχει εγκαταλειφθεί εντελώς εξωτερικά ο χώρος, αφού το νερό που εξακολουθεί να υπάρχει χρησιμοποιείται, ίσως από κτηνοτρόφους, για το “πότισμα” των ζώων. 

Επιστρέφουμε...

Αριστερά: η διακλάδωση προς τα ενδότερα που πήραμε στην αρχή, ευθεία: προς την αρχική είσοδο.

Ξανά στο σημείο εισόδου, για να πάρουμε αυτή τη φορά την ευθεία διακλάδωση που αγνοήσαμε στην αρχή...

...Ελπίζοντας, εκείνη την ώρα, η δεύτερη στοά να οδηγούσε μακρύτερα από την πρώτη, ή -ακόμα καλύτερα- να κατέληγε σε κάποια έξοδο.

Η στοά κατευθύνεται αρχικά λίγο δεξιά, κι έπειτα προς τα αριστερά... Εδώ υπάρχει λίγο περισσότερο νερό, το οποίο εισέρχεται σε κάποια σημεία και χαμηλα από τα τοιχώματα.

Το πλάτος είναι μεγαλύτερο (περίπου 1.50 m), αλλά το ύψος μικρότερο από τον πρώτο κλάδο, στα 2 m, όσο χρειάζεται για να κινείται κάποιος με άνεση.

Εδώ όμως, δυστυχώς, δεν υπάρχει ούτε συνέχεια, ούτε και τίποτε άλλο, καθώς η σήραγγα καταλήγει σε τυφλό σημείο, μετά από 20 περίπου μέτρα από την είσοδο.

Είναι ξεκάθαρα ένα έργο υπόγειας υδρομάστευσης, και στο σημείο αυτό, σταμάτησε η αναζήτηση του νερού, και η διάνοιξη της γαλαρίας. Καθ' όλη τη διαδρομή, διακρίνονται στα τοιχώματα ίχνη από τα εργαλεία λάξευσης, τα οποία οδηγούν μάλλον στο συμπέρασμα ότι το αρχικό έργο ανήκει σε σχετικά σύγχρονη εποχή, όπως άλλωστε μαρτυρούν οι διαστάσεις των διατομών, αλλά και ο -χωρίς ιδιαίτερη επιμέλεια- τρόποςκατασκευής των τοιχωμάτων.

Έξοδος...

Τελικώς, το συνολικό μήκος όλων των διακλαδώσεων δεν πρέπει να ξεπερνά τα 50 μέτρα, ενώ το ύψος κυμαίνεται από 2 έως και 4 m, και το πλάτος από ένα έως ενάμιση μέτρο, ώστε να μπορεί πράγματι να κινηθεί εύκολα στο εσωτερικό άνθρωπος ή ακόμα και ζώο. Όπως όμως και παραπάνω αναφέραμε, η συγκεκριμένη κατασκευή δεν μπορεί να χρησιμοποιήθηκε ως υπόγειο πέρασμα, παρά μόνο για την προμήθεια νερού, ή εναλλακτικά ενδεχομένως και ως κρησφύγετο ή καταφύγιο, λόγω του μεγέθους, του ευρύχωρου εσωτερικού της, και κυρίως λόγω της θέσης της εισόδου, που βρίσκεται σε δυσπρόσιτη και απόμερη περιοχή, που δύσκολα εντοπίζεται.

Το συγκεκριμένο φωτογραφικό υλικό, η αποτύπωση και ο χάρτης του υδραγωγείου του Κουρέντη δημοσιεύονται για πρώτη φορά. Απαγορεύεται η αναδημοσίευση χωρίς την άδεια του δικαιούχου ή η ηλεκτρονική αναδημοσίευση χωρίς την αναφορά της αρχικής πηγής. 

Αποστολή, κείμενο, φωτογραφίες:  Παναγιώτης Δευτεραίος

Δραστηριότητα: αστική σπηλαιολογία (urban speleology) 

Πληροφορίες κειμένου:

1. Οι ομβροδέχτες της Αίγινας, Περιβαλλοντική Ομάδα 2ου Γυμνασίου Αίγινας - Κυψέλη, Αίγινα 2011

2. Γεωργία Κουλικούρδη, Αίγινα Ι, Αθήνα 1990

3. Δίκτυο αειφόρων νήσων ΔΑΦΝΗ: Αίγινα, ερευνητής: Καψάλης Απόστολος, Νοέμβριος 2006 (www.itia.ntua.gr/dafni)

Πηγή: ΑΣΤΙΚΗ ΣΠΗΛΑΙΟΛΟΓΙΑ

ΠΗΓΗ: http://urbanspeleology.blogspot.gr/2014/08/blog-post_23.html