ΠΕΙΡΑΙΑΣ: Οι καλοκαιρινές διακοπές της Πηνελόπης Δέλτα στη Καστέλλα με τα μάτια των παιδικών της χρόνων

Η Καστέλλα με τα μάτια της Πηνελόπης Δέλτα (1879)

Βρισκόμαστε στο καλοκαίρι του 1879, όταν τα παιδιά της οικογένειας Μπενάκη δηλαδή η Πηνελόπη, ο Αντώνης (ο Τρελαντώνης), ο Αλέξανδρος, η Αλεξάνδρα και η Αργίνη, που ζουν μόνιμα στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, φιλοξενούνται για τις καλοκαιρινές τους διακοπές στην Καστέλα του Πειραιά από τους Θείους τους. Η διήγηση γίνεται από την Πηνελόπη στο βιβλίο "Τρελαντώνης" που φέρει το όνομα του αδελφού της, γιατί βασικά είναι και ο πρωταγωνιστής, αφού με τις αταξίες του γίνεται ο πονοκέφαλος των μεγάλων. 

Η Πηνελόπη μέσα από τις περιγραφές της για την ζωή των παιδικών της χρόνων μας μεταφέρει ολοζώντανα την ζωή στην Καστέλα το 1879. Πως περνούσαν την μέρα τους, τις συνήθειές τους. Περιγράφει πρόσωπα και καταστάσεις που είναι απολύτως πραγματικές όπως τις είδε με τα μάτια των παιδικών της χρόνων.

Για τα σπίτια του Τσίλερ:

Η Πηνελόπη μας λέει: Επτά ήταν τα σπίτια του Τσίλερ όλα στην αράδα κι ενωμένα. Το πρώτο το ακριανό μεγάλο με τρία πρόσωπα, τ΄ άλλα όλα όμοια, με μια βεραντούλα προς την θάλασσα και μιαν αυλή στο πίσω μέρος, προς το λόφο (τον βλέπουμε τον λόφο πίσω από τα σπίτια της φωτογραφίας επάνω).

Στο πρώτο το μεγάλο σπίτι, κάθονταν ο Βασιλέας (εννοεί τον Βασιλιά Γεώργιο Α΄ με την Βασίλισσα Όλγα). (Ακόμα δεν είχε κατασκευαστεί το Κτήμα Τατοϊου).

Στο δεύτερο σπίτι μια ρωσίδα, κυρία της Τιμής της Βασίλισσας. (Η Βασίλισσα Όλγα ήταν ρωσσικής καταγωγής κόρη του Μεγάλου Δούκα Νικολάιβιτς, γιαυτό και διατηρούσε κυρίες της Τιμής Ρωσσίδες. Άλλωστε ήδη έχουμε μιλήσει παλαιότερα για την Ρωσσική κοινότητα του Πειραιά, για το Ρωσσικό Νοσοκομείο και τους ευπόρους του Πειραιά και την σχέση τους με τους Ρώσσους όπως ο τροφοδότης του Ρώσσικου στόλου Ιωάννης Βρυώνης).

Στο τρίτο σπίτι έμενε η οικογένεια του Μπενάκη, που την φιλοξενούσαν θείοι των παιδιών.

Στο τέταρτο σπίτι έμενε η οικογένεια Χόρν που τα παιδιά τους Μαξ και Αλίς έπαιζαν μαζί με τα παιδιά του Μπενάκη. Η Πηνελόπη και τ΄ αδέλφια της τα αποκαλούν Χορνόπουλα και σύμφωνα με την διήγηση ήταν εβραίοι και γιαυτό στην αρχή είχαν κάποιες επιφυλάξεις μετά όμως επικράτησε το αίσθημα της φιλίας και έγιναν οι καλύτεροι φίλοι των παιδιών.

Τα επόμενα 3 σπίτια τα είχαν Αθηναίοι (που δεν ονοματίζονται) και τα χρησιμοποιούσαν ως θερινή κατοικία για να περάσουν τους ζεστούς μήνες του καλοκαιριού κοντά στην Πειραιώτικη θάλασσα.

Στην κορυφή του βράχου της Καστέλας:

Κάθε μέρα πήγαιναν για περίπατο με την εγγλέζα δασκάλα τους (τα παιδιά ήταν υποχρεωμένα μπροστά της τουλάχιστον να μιλάνε μόνο Αγγλικά) περνούσαν μπροστά από το σπίτι του Βασιλιά που είχε μεγάλα σκυλιά κυνηγιού (το αγαπημένο σκυλί του Βασ. Γεωργίου ήταν ο ΝΤΟΝ, που μάλιστα θα δαγκώσει και τον Αντώνη κάποια στιγμή). Μετά το βασιλικό σπίτι έκαναν στροφή και ανέβαιναν τον λόφο απομακρυνόμενοι από τον παραλιακό δρόμο (όπως και σήμερα). Εκεί περιγράφει η Πηνελόπη ότι επικρατούσε μοναξιά, πέτρες, δάση όπου κάθονταν και ατένιζαν τις βάρκες που αρμένιζαν στο πέλαγος, άλλες μακριά κι άλλες κάτω κοντά στους βράχους και ξεχώριζαν τις πέτρες του βυθού στα διάφανα βαθυγάλαζα νερά της Καστέλας. Μάλιστα η Πηνελόπη αναφωνεί "Τι ωραία που ήταν η ελευθερία στον βράχο της Καστέλας. Πουθενά δεν ήταν τόσο ψιλή η σκόνη, τα χαμόκλαδα πιο ξερά, τα κλαριά πιο εύκολα να τσακίσουν, οι πέτρες πιο πολλές, το χώμα πιο πλούσιο από θησαυρούς". 

Ο Μπαρμπαγιάννης Κανατάς:

Κάθε απόγευμα αυτή η ιστορική φιγούρα τόσο της Αθήνας όσο και του Πειραιά έκανε διανομή πόσιμου νερού μέσα σε πήλινα κανάτια που τα έδενε σαν τσαμπιά που κρέμονταν από το γαϊδουράκι του. Κάποτε η Πηνελόπη σε μια απρόοπτη συνάντησή της με τον Βασιλιά Γεώργιο του είχε πει πόσο φτωχός θα πρέπει να ήταν αυτός ο άνθρωπος (ο Μπαρμπαγιάννης) αφού δεν φορούσε παπούτσια. Ο Βασιλιάς την διέψευσε λέγοντάς της ότι ήταν πολύ πλούσιος και ότι ντύνονταν έτσι μόνο στην διανομή του νερού. Τις κυριακές ο Μπαρμπαγιάννης πήγαινε στο Ζάππειο φορώντας ημίψηλο, φράκο και μαύρα λουστρίνια ενώ στο χέρι του κρατούσε ασημένιο μπαστούνι. Της έκανε γνωστό και το ποίημα τότε που είναι γνωστό μέχρι της μέρες μας 

Μπαρμπαγιάννη Κανατά

που φορείς ψηλό καπέλο

και παπούτσια γυαλιστά

Η Πηνελόπη τον περιγράφει τον Μπαρμπαγιάννη ως όμορφο άνδρα, ψηλό με φαρδιά ξανθά μουστάκια που με το μπόι του γέμιζε την πόρτα.

Εδώ οφείλουμε να παρέμβουμε κάνοντας μια παρένθεση και να πούμε δύο πράγματα. Το πρώτο είναι ότι αυτό το ποίημα έγινε τραγούδι από τον στρατιωτικό μουσικό Ανδρέα Ζάϊλερ (πρωτεργάτη στην δημιουργία της Φιλαρμονικής του Δήμου Πειραιά για τον οποίο ήδη έχουμε κάνει ειδικό αφιέρωμα παλαιότερα). Και το δεύτερο που πολλοί λίγοι γνωρίζουν είναι η αντιπάθεια που έτρεφε ο Βασιλιάς Γεώργιος για τον Μπαρμπαγιάννη γιαυτό και γνώριζε και τους στίχους του ποίηματος για αυτόν. Αυτή η αντιπάθεια οφείλονταν αφενός στην διπλή ζωή του κανατά που το πρωί εμφανιζότανε ως φτωχός ενώ ήταν πάμπλουτος και αφετέρου ότι λόγω εμφάνισης ήταν περιζήτητος στις γυναίκες της εποχής εκείνης και είχε δημιουργήσει σκάνδαλα. Μετά το εμβατήριο του Ζάϊλερ για τον "κανατά" η αντιπάθεια του Γεωργίου οξύνθηκε περισσότερο γιατί το δικαίωμα εμβατηρίου ήταν αποκλειστικά βασιλικό προνόμιο. Όμως ένα χρόνο μετά την περιγραφή της Πηνελόπης για τον Μπαρμπαγιάννη σκάει ξαφνικά είδηση στον Πειραιά ότι ο Κανατάς ήταν βούλγαρος και μάλιστα κατάσκοπος. Στην αρχή όλοι νομίζουν ότι είναι φήμη από τον Βασιλιά (αφού όλοι γνωρίζουν την αντιπάθειά του για τον νεροπωλητή) μετά όμως ο κανατάς εξαφανίζεται και φήμες διαδίδονται ότι ζει στην Σόφια η οποία έχει αποκτήσει την ανεξαρτησία της ένα χρόνο πριν την διήγηση της πηνελόπης δηλαδή το 1878. Ο Μπαρμπαγιάννης με την ιδιότητα του "κανατά" μπαίνει σε κάθε ελληνικό σπίτι, από το Παλάτι μέχρι τα εξοχικά της Καστέλας και μαθαίνει τα πάντα. Επιπλέον κοιμάται με τις πιο πλούσιες και ισχυρές γυναίκες της εποχής και ουδέν κρυπτόν υπό του κανατά. Από έρευνα που έκανα στο παρελθόν για τον Μπαρμπαγιάννη συμφωνώ πλήρως με την άποψη αυτή που άλλωστε την έχει παρουσιάσει και ο Δημήτρης Μιχαλόπουλος (Διευθυντής Μουσείου Πόλεως Αθηνών) και έχει δημοσιευθεί η απόψη στην εφημερίδα ΤΑ ΝΕΑ. Βέβαια ο τύπος του νερουλά που μπαίνει στα σπίτια και μαθαίνει τα πάντα έγινε αργότερα ο τύπος του Γαλατά. Ας γυρίσουμε όμως πίσω στην ιστορία μας.

Εικόνες μέσα κι έξω από το σπίτι:

• Ο θείος της Πηνελόπης καπνίζει ναργιλέ, η θεία μισοξαπλωμένη σε μια ψάθινη πολυθρόνα κοιτάζει από το μπαλκόνι της την θάλασσα. Συχνά από εκεί βλέπουν τον σκύλο ΝΤΟΝ ξαπλωμένο στα πόδια του Γεώργιου και την Όλγα να φορά συνήθως ένα άσπρο φόρεμα με ένα μαύρο βελούδο στα μαλιά, μαζί με την Ρωσσίδα κυρία επί των τιμών που κατοικούσε ακριβώς δίπλα.

• Το σπίτι φωτίζονταν από κεριά και λάμπες ενώ όλα τα κρεβάτια είχαν κουνουπιέρες

• Τα παιδιά περνούν σχεδόν όλη την μέρα στην θάλασσα και η Πηνελόπη μάλλον περιγράφει την πρώτη πλαζ στην ελλάδα που βρίσκονταν στο Πασαλιμάνι και λειτουργούσε ήδη από το 1840. Διέθετε και καμπίνες αλλαγής ρούχων. Επίσης παιδιά νοικιάζουν κολοκύθες για να κολυμπάνε στα βαθιά.

• Για απογευματινή βόλτα κατεβαίνουν στο Πασαλιμάνι, ενώ όταν επιστρέφουν (ο δρόμος ελαφρά ανηφορικός όπως και σήμερα) κάθονται σε ένα καφενεδάκι που ήταν στην ανηφόρα για τον λόφο (του Προφήτη Ηλία) που ήταν γνωστό για το μαστιχάτο λουκούμι του.

• Εκκλησιάζονται σε εκκλησία γειτονική στη περιοχή για την οποία μάλιστα ο Βασιλιάς Γεώργιος κάνει σχόλιο ότι είναι πάντα γεμάτη και ειδικά στις μεγάλες εορτές και επετείους και δεν είναι αρκετή για να καλύψη την περιοχή.

• Περιγράφει το πασαλιμάνι ειδικά κατά την διάρκεια του απογεύματος πάντα γεμάτο από κόσμο που βολτάρει φορώντας τα καλά του ρούχα. Όταν ο Αντώνης (Τρελαντώνης) πρέπει να διαβεί το πασαλιμάνι και τα ρούχα του είναι βρώμικα, αναγκάζεται να πάρει το στενάκι πίσω από την συνοικία Τσίλερ για να μην βγει παραλιακά και τον δούνε.

• Τα παιδιά πίνουν βυσσινάδες, παίζουν με μολυβένια στρατιωτάκια "Έλληνες και Τούρκους" ενώ μαλώνουν πάντοτες ποιανού τα στρατιωτάκια θα κάνουν τους Τούρκους. Κανόνας απαράβατος τα στρατιωτάκια να στήνονται βαλμένα κατά τετράδες και η στόχευσή τους γίνονταν πάντα με βόλο.

• Γενικά από τους ξένους έτρεφαν συμπάθεια μόνο για τους Άγγλους (μην ξεχνάμε ότι είχαν αγγλίδες γκουβερνάντες) γιατί έλεγαν ότι οι Άγγλοι τους έδωσαν την Κέρκυρα και όλα τα επτάνησα ως δώρο για την άνοδο του Γεωργίου στον θρόνο. Μερικές φορές μάλιστα η απλοϊκότητα της αφήγησης παγώνει. "Είναι παλικάρια οι Άγγλοι;" "Βέβαια είναι, αφού μας έδωσαν την Κέρκυρα".

• Εξωτερικά παιχνίδια παιδιών είναι η αμπάριζα (ή σκλαβάκια) ενώ το βιβλίο που κάνει πάταγο το καλοκαίρι του 1879 είναι "Η μικρή καλύβα του Δάσους" (μάλλον πρόκειται για παραμύθι τωναδελφών Γκρίμ οι οποίοι μέχρι το 1857 είχαν κυκλοφορήσει 211 παραμύθια). Λίγο παλιότερο που ήξεραν όλα τα παιδιά ήταν το "Σεβάχ ο Θαλασσινός".

Οι αδελφοί Γκριμ (ΦΩΤΟ από Βικιπαίδεια)

• Στην παραλία της Καστέλας υπήρχε μόνο μια ατμάκατος ανάμεσα στις ψαρόβαρκες. Αυτή η ατμάκατος ανήκε σε κάποιον Μακρονησιώτη. Η αγαπημένη βάρκα όμως των παιδιών είναι η"Μαγδαληνή".

• Το πιο εξελιγμένο τεχνολογικά αντικείμενο μέσα στο σπίτι ήταν η ραπτομηχανή

• Αγαπημένο φαγητό τα περιστέρια με μπιζέλια (;)

• Αγαπημένα μπισκότα εποχής τα "Μαρί" (Marie) (Μετά το 1916 ο τύπος αυτός κυκλοφορεί από την Παπαδοπούλου ως Marie Παπαδοπούλου).

• Κατά διαστήματα από τον παραλιακό της Καστέλας, περνούν Ευέλπιδες που πηγαίνουν στην Σχολή Ευελπίδων που τότε είχε έδρα της τον Πειραιά. Οι Πειραιώτες όταν τους βλέπουν τους αποκαλούν τα "καναρίνια" γιατί φορούσαν στολές με έντονα το κίτρινο χρώμα.

• Από τον εμπορικό Λιμένα του Πειραιά καταφτάνουν διαρκώς κάρρα με άλογα φορτωμένα με προμήθειες από τα νησιά ή το αντίστροφο που τα ονόμαζαν "Λαντά".

• Ηρωϊδες για τα κορίτσια της εποχής ήταν η Μπουμπουλίνα, η Μαντώ Μαυρογένη και η Μόσχω Τζαβέλλα ενώ για τα αγόρια ο Καραϊσκάκης τον τάφου του οποίου στο Νέο Φάληρο έχουν επισκεφτεί όλα.

• Σχολείο Αθήνας που έπρεπε να πηγαίνουν τα παιδιά ήταν αυτό του "Βούλγαρη".

• Για φάρμακα χρησιμοποιούσαν Άρνικα για μόλωπες, εξαρθρώσεις (βότανο με παλλαπλές θεραπευτικές ιδιότητες) και Ξαντό (λινό ύφασμα που το είχαν αντί επιδέσμου). Χαρακτηριστικό είναι ότι το βότανο Άρνικα το συναντούσαν παντού στην ελληνική εξοχή, σήμερα θεωρείται εξαφανισμένο και γίνεται εισαγωγή του.

Το βότανο Άρνικα

Η Πηνελόπη και η Πριγκίπισσα Αλεξάνδρα:

Η μικρή αδελφή της Πηνελόπης η Αλεξάνδρα είναι ενθουσιασμένη γιατί η μικρή κόρη της Βασίλισσας Όλγας λέγεται κι αυτή Αλεξάνδρα. Αυτή η πριγκίπισσα Αλεξάνδρα (γεν. 1870) ήταν τότε 9 ετών όταν έμενε δίπλα της η Πηνελόπη (το 1879) και πέθανε λίγα χρόνια αργότερα το 1891 σε ηλικία 21 ετών αφού πρόλαβε και παντρεύτηκε τον Μέγα Δούκα της Ρωσσίας Παύλο και έκανε μαζί του δύο παιδιά, ένα κορίτσι και ένα αγόρι τον Ντιμίτρι Παύλοβιτς. Ο Ντιμίτρι ήταν αυτός που συνδολοφόνησε τον περιβόητο Ρασπούτιν το 1916. Η πριγκίπισσα Αλεξάνδρα λοιπόν επειδή πέθανε πολύ νέα και επειδή τα καλοκαίρια έπαιζε έξω από το σπίτι της στην Καστέλα στην απέναντι ακριβώς πλατεία, όταν πέθανε απρόοπτα το 1891 έδωσαν το όνομά της στην πλατεία που μέχρι σήμερα λέγεται Πλατεία Αλεξάνδρας (παρόμοια πήρε το όνομά της και η σημερινή Λεωφόρος Αλεξάνδρας στην Αθήνα).

Η βασιλόπαις Αλεξάνδρα, δύο χρόνια πριν πεθάνει, στην Ύδρα για τα εγκαίνια του αδριάντα του Μιαούλη 

Εκφράσεις του 1879:

καρέγλα=καρέκλα, σπάγος=σπάγγος, κιημάς=κιμάς, βρουτσίζω=βουρτσίζω, καροφέξαλα=κουραφέξαλα

Χαιρετισμός: Καλό στα παιδιά αντί καλώς τα παιδιά που λέμε σήμερα.

Κλείνοντας το αφιέρωμα για την Καστέλα της Πηνελόπης να πω ότι η Πηνελόπη με όλη την οικογένειά της 3 χρόνια αργότερα (1882) θα εκδιωχθούν από την Αίγυπτο και θα εγκατασταθούν στην Αθήνα και σε ηλικία 21 ετών θα παντρευτεί τον Στέφανο Δέλτα. Θα ξαναγυρίσει στην Αλεξάνδρεια το 1905 αφού τα πράγματα εκεί θα έχουν ηρεμήσει και θα γνωρίσει τον μεγάλο έρωτα της ζωής της που είναι ο Ίωνας Δραγούμης. Αυτοκτονεί παίρνοντας δηλητήριο την μέρα που οι γερμανοί καταλαμβάνουν την Αθήνα (27 Απριλίου 1941). Ο τάφος της που βρίσκεται στον κήπο του σπιτιού της γράφει πάνω "ΣΙΩΠΗ".

Ο αδελφός της ο Αντώνης Μπενάκης (τρελαντώνης) έμεινε για πάντα σε όλη του την ζωή ένα πραγματικό παιδί, αφού αγάπησε τόσο πολύ τα παιδικά του χρόνια όπως τα έζησε και στην Καστέλα. Εγκαθίδρυσε τον ελληνικό προσκοπισμό στην Αλεξάνδρεια και αγάπησε τόσο τους προσκόπους που σχεδόν αφιέρωσε την ζωή του σ΄ αυτούς δείχνοντας έτσι την αγάπη του για τα παιδιά. Ίδρυσε επίσης το Ναυτικό Όμιλο Ελλάδος (Ν.Ο.Ε.) στον Πειραιά και διετέλεσε πρόεδρος μέχρι τον θάνατό του (1954). Πολέμησε στον Ελληνοτουρκικό του 1897, στον Μακεδονικό και στους Βαλκανικούς πολέμους, έγινε υφυπουργός οικονομικών στην Κυβέρνηση του Βενιζέλου ενώ δημιούργησε Μουσείο που φέρει το όνομα της οικογένειας (Μουσείο Μπενάκη). Του απονεμήθηκε ο τίτλος του Εθνικού Ευεργέτη. 

Πηγές:

Βιβλίο "τρελαντώνης" της Πηνελόπης Δέλτα
βικιπαίδεια
Η φωτογραφία της πριγκίπισσας Αλεξάνδρας προέρχεται από το αρχείο της Αμερικάνικης Σχολής στην Αθήνα
Η φωτογραφία του φυτού Άρνικα προέρχεται από: http://botanologia.blogspot.com/2010/09/blog-post_13.html
η φωτογραφία στολής Ευέλπιδος από την επίσημη ιστοσελίδα της Στρατιωτικής Σχολής Ευελπίδων: http://www.sse.gr/gallery_gr.php?id=33
Η πρώτη φωτογραφία της Πηνελόπης Δέλτας είναι παρμένη από εδω: http://authorsandwriterstooktheirownlives.blogspot.com/2008/08/21.html
Επίσημη ιστοσελίδα Μπισκότα Παπαδοπούλου
Όλες οι καρτ-ποσταλ είναι από την διεύθυνση www.delcampe.netΠΗΓΗ: http://pireorama.blogspot.gr/2012/03/1879.html