ΒΑΣΙΛΙΣΚΟΣ: Η Επιχειρησιακή Σχεδίαση ενός Ανόητου (468 μ.Χ.)

ΒΑΣΙΛΙΣΚΟΣ

Η Επιχειρησιακή Σχεδίαση ενός Ανόητου (468μ.Χ.)

 

Περί Αλός

Κρίστυ Εμίλιο Ιωαννίδου

Συγγραφεύς – Ερευνήτρια Ναυτικής Ιστορίας

Μέλος Ελληνικού Ινστιτούτου Στρατηγικών Μελετών (ΕΛ.Ι.Σ.ΜΕ.)

Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό «Περίπλους

της Ναυτικής Ιστορίας», τεύχος 86, σελ. 40,

Ναυτικό Μουσείο Ελλάδος ΙΑΝ – ΜΑΡΤ 2014

 

Τριτημόριο του Βασιλίσκου

ΦΩΤΟ: el.wikipedia.org/

Ένα όνομα γραμμένο με μελανά γράμματα στις σελίδες της Βυζαντινής Ναυτικής Ιστορίας. Ένας φιλόδοξος αξιωματούχος που αποδείχτηκε επικίνδυνα ανόητος και καταστροφικός για την Αυτοκρατορία μένοντας στην Ιστορία ως παράδειγμα προς αποφυγήν.

Ο Βασιλίσκος (Flavius Basiliscus) ήταν αδελφός της Αυτοκράτειρας Βηρίνας, (ή Βηρίνης) συζύγου του Λέοντος του Α΄. Ένεκα της συγγενείας, και όχι της ικανότητός του, φαίνεται να εμπλέκεται στην πολιτική ζωή της Κωνσταντινουπόλεως και αίφνης να παρουσιάζεται ως επικεφαλής ενός τεραστίου στόλου 1.113 πλοίων με αποστολή την ήττα των Βανδάλων.

 

ΣΥΝΤΟΜΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ
Βρισκόμαστε στην εποχή όπου στο Βυζάντιο Αυτοκράτωρ είναι ο Λέων Α΄ ο Θραξ (457 – 474). Την ουσιαστική διακυβέρνηση την έχει ο Αλανός Στρατηγός του, Άσπαρ. Ο Λέων συνειδητοποιώντας τον κίνδυνο από την εξάρτηση του από τον Άσπαρ πάντρεψε την κόρη του με τον Ζήνωνα, διοικητή των επίλεκτων Εξκουβιτώρων. 

Οι Βάνδαλοι (γερμανικό φύλο) εγκατεστημένοι από το 429 στην βόρεια ακτή της Αφρικής, ίδρυσαν δέκα χρόνια αργότερα ένα ισχυρό ναυτικό βασίλειο, το οποίο περιλάμβανε την σημερινή Τυνησία (αρχαία Καρχηδόνα). Με επιδρομές επέκτειναν σταδιακά την κυριαρχία τους στη Σαρδηνία, στις Βαλεαρίδες, στην Κορσική, ελέγχοντας ακόμη και την Σικελία, ενώ κατάφεραν να πραγματοποιήσουν επιδρομές κατά των πόλεων στη Νότια Ιταλία. Τον Μάιο του 455 λεηλάτησαν με καταστροφική αγριότητα την Ρώμη, γεγονός απ’ όπου προήλθε ο όρος «βανδαλισμός». Αφού ερημώθηκαν αρκετές περιοχές, σύμφωνα με τον Προκόπιο, λεηλάτησαν στη συνέχεια την Ιλλυρία, την Πελοπόννησο, την κυρίως Ελλάδα και πάρα πολλά νησιά. Το 467 ο Βυζαντινός Στόλος μόλις που πρόλαβε να αποσοβήσει απόβαση των Βανδάλων στο Ταίναρο. Αυτό ήταν αφορμή να εξαγριωθεί ο Βασιλεύς τω Βανδάλων Γιζέριχος, να προσβάλλει την Ζάκυνθο και να κατασφάξει τους κατοίκους. Αναφέρεται ότι, μεταξύ άλλων ωμοτήτων, 500 Ζακύνθιοι κατακρεουργήθηκαν μέσα στα βανδαλικά πλοία, στη μέση της Αδριατικής[1].

Με αφορμή τα ανωτέρω ο Βυζαντινός Αυτοκράτωρ προέβει σε πόλεμο οργανώνοντας την πρώτη[2] ναυτική επιχείρηση κατά των Βανδάλων.

 

Η ΑΠΟΤΥΧΗΜΕΝΗ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ

ΔΑΠΑΝΗ: 64.000 λίτρες χρυσού, 700.000 λίτρες αργύρου

ΑΝΔΡΕΣ: 100.000

ΠΛΟΙΑ: 1.113 [3]

 

Παρά τη σπουδαιότητα της επιχειρήσεως σε πολιτικό, γεωπολιτικό και οικονομικό επίπεδο, ετέθη επικεφαλής κάποιος ανάξιος για το υψηλό ετούτο αξίωμα. Η εκλογή του Βασιλίσκου, την οποία, μεταξύ άλλων, συμβούλεψε και ο Άσπαρ, άφησε πολλές υπόνοιες περί προδοσίας. Πλείστοι από τους συγγραφείς υποστηρίζουν ότι ο Άσπαρ ήθελε εμμέσως να βοηθήσει τους ομοεθνείς τους [4], ενώ δεν θα πρέπει, να αφήνουμε στο περιθώριο και την επιρροή της συζύγου του Λέοντος και αδελφή του Βασιλίσκου, Βηρίνα. Η τελευταία, η οποία έχει χαρακτηρισθεί από την Ιστορία ως δολοπλόκος, ενδεχομένως να επιθυμούσε την άνοδο και την κατάληψη καίριων θέσεων από ένα άτομο που με ευκολία η ίδια θα χειριζόταν.

Ο Στόλος χωρίστηκε σε δύο μοίρες. Η πρώτη, υπό τον κόμητα Μαρκελλίνο κατευθύνθηκε προς την κατάληψη της Σαρδηνίας και της Σικελίας. Η δεύτερη, και κυρίως μοίρα, υπό τον Βασιλίσκο έπλευσε προς την Καρχηδόνα και αγκυροβόλησε στο Ακρωτήριο Μερκούριο (Cap Bon). Εκ παραλλήλου, σώμα στρατού υπό την διοίκηση των Στρατηγών Ηρακλείου και Μάρσου κατευθύνθηκε προς τις βανδαλικές φρουρές στην Τριπολίτιδα τις οποίες και (εξόντωσε;).

Η κυρίως μοίρα του Στόλου αγκυροβόλησε σε πυκνή τάξη, δίχως να εγκαταστήσει πλοία προφυλακής, ενώ πολλοί στρατιώτες εγκατέστησαν στρατόπεδα στην ακτή. Μόλις ο Βυζαντινός Στόλος κατέπλευσε ο Γιζέριχος ζήτησε 5 ημερών άδεια την οποία ο Βασιλίσκος με πλήρη απερισκεψία την έδωσε. Το διάστημα αυτό έδωσε την δυνατότητα στον ηγεμόνα τον Βανδάλων να μετατρέψει πλοία του Στόλου σε πυρπολικά και να εκμεταλλευτεί την ευκαιρία όπου ο αναμενόμενος πελάγιος άνεμος θα έπνεε.

Η αμυντική σχεδίαση του Γιζέριχου εφαρμόστηκε με πλήρη επιτυχία. 75 πυρπολικά έπλευσαν κατά του Βυζαντινού Στόλου. Τα αγκυροβολημένα και σε πυκνή τάξη πλοία μετέδωσαν ταχύτατα το πυρ με αποτέλεσμα πολλά να καούν ολοσχερώς [5].

Κανένα μέτρο δεν αναφέρεται να έλαβε ο Βασιλίσκος ούτε καν μια προσπάθεια αποτροπής ή κατάσβεσης του πυρός, τουναντίον φρόντισε να καταστεί αόρατος και να διαφύγει. Την επομένη ο Γιζέριχος βύθισε και αιχμαλώτισε ακόμα περισσότερα πλοία ενώ τα υπόλοιπα διασκορπίστηκαν στα ανοιχτά. Τραγική φιγούρα αναφέρεται ο υπαρχηγός του Βυζαντινού Στόλου, Ιωάννης, ο οποίος μην αντέχοντας τέτοιον όλεθρο, έπεσε αυτοβούλως στην θάλασσα, αφού προηγουμένως πολέμησε μέχρις εσχάτων.

Ο Μαρκελίνος δολοφονήθηκε. Το εκστρατευτικό σώμα στη Σικελία έμεινε δίχως ηγεσία. Ο Λέων αναγκάστηκε να συνάψει συνθήκη ειρήνης.  Οι Στρατηγοί Ηράκλειος και Μάρσος υποχώρησαν τα στρατεύματά τους και κατευθύνθηκαν στην Αίγυπτο. Η Σαρδηνία και η Σικελία έπεσε πάλι στην κυριαρχία των Βανδάλων.

Το ακρωτήριο Cap Bon (Μερκούριον) στη σύγχρονη Τυνησία

είναι το μέρος όπου ο Βασιλίσκος οδήγησε τον στόλο του, στην

εκστρατεία κατά των Βανδάλων στη Καρχηδόνα. ΦΩΤΟ: Fourat

"Cap Bon" by Fourat - http://www.panoramio.com/photo/4449570.

ΣΥΝΤΟΜΗ ΑΝΑΛΥΣΗ

 Αντικειμενικός Σκοπός (ΑΝΣΚ) ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΑΝΑ ΕΠΙΠΕΔΟ:

ΤΑΚΤΙΚΟ: Καίριο πλήγμα στο ναυτικό των Βανδάλων

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟ: Ανακατάληψη της Καρχηδόνας

ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΟ: Κυριαρχία της Μεσογείου

Με το αίτημα του Γιζέριχου για ανακωχή 5 ημερών, ο Βασιλίσκος έπρεπε να ήταν ικανός να επηρεάσει τα γεγονότα με τρόπο ώστε να καθιστούν δυνατή την εφαρμογή του σχεδίου του, να εξασφαλίσει κάθε δυνατό πλεονέκτημα που θα τον βοηθούσε για την εκπλήρωση του ΑΝΣΚ.

Τουναντίον αποφάσισε την αλλαγή της Επιχειρησιακής Σχεδιάσεως προτού απαντήσει στα 3 βασικά ερωτήματα που συνθέτουν την απαίτηση αλλαγής της:

Α) Εξελίσσεται η Επιχείρηση σύμφωνα με το σχέδιο;

Β) Είναι αναγκαία η αλλαγή σχεδίου;

Γ) Έχουν αλλάξει οι βασικοί παράγοντες που επηρεάζουν την Απόφαση;

Η πλημμελής απόφαση αλλαγής σχεδίασης τον ανάγκασε να αλλάξει ΑΝΣΚ και τον παρέσυρε σε μια πολύ χαλαρή αντιμετώπιση. Δίχως να εξετάσει τον λόγο που ζήτησε ο αντίπαλος ανακωχή και κατά πόσο το διάστημα των 5 ημερών θα ωφελούσε τον αντίπαλο, δέχτηκε την πρόταση και περιορίστηκε στην αγκυροβολία ολόκληρου στόλου «εν πυκνή τάξη» και σε μια υποτυπώδη εγκατάσταση στρατοπέδου στην ακτή.

Η έλλειψη προφυλακής στόλου, η αδράνεια του κυρίως στόλου να στείλει μοίρα αποτροπής των πυρπολικών καθώς και ο σχηματισμός όλης της ναυτικής δυνάμεως σε πυκνή τάξη δημιουργούν απορίες…

Αντιθέτως ο Γιζέριχος, έχοντας, ενδεχομένως, πληροφορηθεί για την ανικανότητα του Βασιλίσκου προέβη σε τεχνάσματα εξαπάτησης και αιφνιδιασμού τα οποία μαρτυρούσαν από μόνα τους ότι θα πραγματοποιούνταν «ακονιτί».

 

Αντικειμενικός Σκοπός (ΑΝΣΚ) ΒΑΝΔΑΛΩΝ ΑΝΑ ΕΠΙΠΕΔΟ:

ΤΑΚΤΙΚΟ: Καίριο πλήγμα στο ναυτικό των Βυζαντινών

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟ: Υπεράσπιση της Καρχηδόνας

ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΟ: Κυριαρχία της Μεσογείου

 

Ο Γιζέριχος επέλεξε δύο τακτικές για την εκπλήρωση της Αποστολής του.

ΕΞΑΠΑΤΗΣΗ: Αίτημα ανακωχής 5 ημερών. Ο αντίπαλος (Βασιλίσκος) θεωρεί ότι το διάστημα αυτό απαιτείται για την ολοκλήρωση διαδικασιών παραδόσεως του αμυνόμενου. Στην ουσία ο αμυνόμενος (Γιζέριχος): Αφαιρεί το πλεονέκτημα του επιτιθέμενου και τον παρασέρνει σε καθοριστική αναμέτρηση σε ευνοϊκό για αυτόν τόπο και χρόνο. Εξασφαλίζεται  ο απαιτούμενος χρόνος ώστε:

Α) σε επιχειρησιακό επίπεδο, να εξετασθεί η Ανάλυση Αντιτιθέμενων Ενεργειών (ΗΔΕ) [6].  

β) σε τακτικό επίπεδο να αλλάξει η πνοή του ανέμου και να προετοιμαστεί ο στολίσκος των πυρπολικών.

ΑΙΦΝΙΔΙΑΣΜΟΣ: Επίθεση πυρπολικών εναντίον του Αυτοκρατορικού Στόλου.

 

Η Επιχειρησιακή Σχεδίαση των Βανδάλων έδειξε περισσότερο την σημασία της όταν την επομένη ημέρα επιτεύχθηκε καίριο πλήγμα στον εχθρό, σε επιχειρησιακό επίπεδο, εκπληρώνοντας την Επιθυμητή Τελική Κατάσταση (ΕΤΚ): Καταστροφή του Αυτοκρατορικού Στόλου στον βαθμό που να τον καταστήσει ανίκανο να αποτελέσει απειλή. Αυτό συνεπάγεται ότι πλέον περνά η κυριαρχία της Δυτικής Μεσογείου στους Βανδάλους.

 

Σύντομο σκιαγράφημα της προσωπικότητος του Βασιλίσκου

Παρά τη μεγάλη δύναμη, σε αριθμό πλοίων, φαίνεται πως ο επικεφαλής του Βυζαντινού Στόλου δεν κινήθηκε βάσει Επιχειρησιακής Σχεδιάσεως.

Ορισμένοι συγγραφείς τον απαλλάσσουν από την ανοησία κι αφήνουν να εννοηθεί ότι οι κινήσεις του ήταν προϊόν χρηματισμού από τον ηγεμόνα των Βανδήλων Γιζέριχο.

Κατά την άποψη της συγγραφέως ακόμα και ο χρηματισμός απαιτεί «δεξιοτεχνία» και κάποια δείγματα στοιχειώδους ικανότητας, ενέργειες που δεν φαίνονται να χαρακτηρίζουν τον Βασιλίσκο. Αντιθέτως προδίδει απερισκεψία, αλαζονεία, ματαιοδοξία και δειλία. Η λέξη θρασύδειλος, ενδεχομένως να περικλείει όλα τα παραπάνω ενώ με μια πρόχειρη ανάγνωση του βίου του τού απονέμεται και ο χαρακτηρισμός του ριψάσπιδος μιας και η ενέργεια της φυγής σε κάθε δύσκολη κατάσταση φαίνεται να αποτελεί πάγια συμπεριφορά.

 

Η ΜΕΤΕΠΕΙΤΑ ΠΟΡΕΙΑ, Η ΔΙΕΚΔΙΚΗΣΗ ΤΟΥ ΣΤΕΜΑΤΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΑΝΙΚΑΝΟΥ ΑΞΙΩΜΑΤΙΚΟΥ

Μετά την αποτυχημένη εκστρατεία ο Βασιλίσκος κατέφυγε ως ικέτης στην Κωνσταντινούπολη, στον Ναό της Αγίας Σοφίας. Η παραμονή του εκεί ήταν σύντομη αφού η αδελφή του φρόντισε να αποδοθούν ευθύνες για την τραγική επιχείρηση στον Σύμβουλο του Βασιλίσκου, Άσπαρ. Ο επικεφαλής του Βυζαντινού Στόλου απηλλάγη κατηγοριών ενώ ο Λέων Α΄ διέταξε την σφαγή του Άσπαρος μετά της οικογενείας του. Ο Βασιλίσκος για μερικά χρόνια αποσύρθηκε στην Ηράκλεια.

Το 471 επανέρχεται στο προσκήνιο έχοντας αναλάβει την άμυνα της Κωνσταντινουπόλεως κατά του Θεοδωρίχου. Η διεξαγωγή ήταν επιτυχής γεγονός που του έδωσε ελπίδες όχι μόνο να ξεπλύνει την ντροπή που υπέστη στην Καρχηδόνα αλλά για να διεκδικήσει πλέον το στέμμα! Όταν το 474 ανεκυρήχθη Αυτοκράτωρ ο Ζήνων ο Ίσαυρος (476-491), ο οποίος είχε εκκαθαρίσει το στράτευμα από τους Γότθους μισθοφόρους τοποθετώντας στις θέσεις τους Έλληνες στρατιώτες, δημιουργήθηκαν εσωτερικές ανωμαλίες, κυρίως από την Βηρίνα η οποία απέβλεπε να βασιλεύσει η ίδια μαζί με τον εραστή της Πατρίκιο. Ο λαός εξεγέρθηκε και ο Ζήνων αναγκάστηκε το 476 να φύγει προσωρινώς στην Ισαυρία. Τότε έλαμψε η ευκαιρία της προκλητικής βλέψεως του Βασιλίσκου, ο οποίος κατέλαβε τον θρόνο και τον διατήρησε για 20 μήνες. Ανακήρυξε τη σύζυγό του Ζηνωνίδα Αυγούστα και το γιό του Μάρκο Καίσαρα. Κατά τη διάρκεια της σύντομης παραμονής του στο θρόνο ευνόησε τον μονοφυσιτισμό.  Τον Ιούλιο του 477, επέστρεψε ο Ζήνων στην Κων/πολη κι ανέκτησε τον θρόνο του. Η αντίδραση του Βασιλίσκου ήταν ακριβώς όμοια με εκείνην του 468 μ.Χ., δηλαδή να καταφύγει για άλλη μια φορά ως ικέτης στον Ναό της Αγίας Σοφίας μαζί με την οικογένειά του. Και πάλι η διαμονή του εκεί δεν κράτησε πολύ. Ο Ζήνων του ζήτησε να παραδοθεί με την υπόσχεση να μην τον αποκεφαλίσει ούτε να τον σφάξει. Καθησυχασμένος ο Βασιλίσκος παραδίδεται στον Αυτοκράτορα ο οποίος έδειξε ότι τήρησε την υπόσχεσή (τουλάχιστον με την λεκτική της ακρίβεια). Δεν τον αποκεφάλισε ούτε τον έσφαξε! Τον εξόρισε στην Λίμνη (ή Σάσεμιν) της Καππαδοκίας. Εκεί, έκλεισε αυτόν και την οικογένειά του σ’ έναν πύργο του οποίου έχτισαν την είσοδο. Ο ανίκανος Αυτοκράτωρ και η οικογένειά του πέθαναν από την ασιτία και το ψύχος.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Παρά τις περιορισμένες πληροφορίες γύρω από τον Βασιλίσκο και την απουσία αρθρογραφίας γύρω από το θέμα το οποίο, εν συντομία, αναπτύχθηκε κρίνουμε σκόπιμο την μελέτη αποτυχημένης Επιχειρησιακής Σχεδιάσεως όχι με στόχο την διαπόμπευση του ηττημένου αλλά την μεθοδική εξέταση των παραγόντων που επηρέασαν στην εκπλήρωση της Αποστολής του και που τελικώς συνέβαλαν στην ήττα.

http://perialos.blogspot.gr/2014/09/blog-post.html

 

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

[1] Ιστορία Ελληνικού Έθνους, τ. Ζ΄, σελ. 124

[2] Η δεύτερη, κι επιτυχής, διεξήχθη από τον Βελισσάριο (532 – 534).

[3] Όπ. π. σημ 1.

[4] Αλεξανδρής, 1957, 103.

[5] Προκόπιος, ΙΙΙ, 6, 18.

[6] Ανάλυση κατά την οποία εξετάζονται οι Εχθρικές Δυνατότητες (ΕΔ) και οι Ημέτερες Δυνατές Ενέργειες (ΗΔΕ). Διασαφηνίζουμε ότι η ΕΔ είναι ο  τρόπος ενεργείας που εμείς εκτιμούμε ότι θα αναλάβει ο εχθρός, ενώ η Εχθρική Ενέργεια είναι ο τρόπος ενεργείας που θα αναλάβει ο εχθρός στην πραγματικότητα.

 

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ-ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

Αλεξανδρής, 1957: Κ. Α. Αλεξανδρή, Η θαλασσία δύναμις εις την ιστορίαν της βυζαντινής αυτοκρατορίας, (Αθήνα: Ιστορική Υπηρεσία Β.Ν., 1957)

Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ηλίου

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. Ζ΄, Εκδοτική Αθηνών.

Καργάκος, 2007: Σαράντου Ι. Καργάκου, Το Βυζαντινό Ναυτικό, (Αθήνα: Ι. Σιδέρης, 2007).

Προκοπίου του Καισαρέως, Ιστορίαι (ΙΙΙ de bello Vandalico)

Ράδος, 1920: Κωνσταντίνος Ράδος, Το Ναυτικόν του Βυζαντίου. Υλικόν, Οργάνωσις, Τακτική, Ιστορία, (Αθήνα: 1920)

Χριστοφιλοπούλου, 2006 : Αικατερίνη Χριστοφιλοπούλου, Βυζαντινή αυτοκρατορία. Νεότερος ελληνισμός, τ.Α’ (Αθήνα: Ηρόδοτος, 2006).

Hugh-Jones, 1980: Arnold Hugh Martin Jones, The Prosopography of the Later Roman Empire, Volume 2, AD 395-527 (Cambridge University Press 1980).

MacKay, 2007 : Christopher S. MacKay, Αρχαία Ρώμη Στρατιωτική και πολιτική ιστορία, Δούκαινα Γ. Ζάννη (μτφρ.), Ιωάννης Κ. Ξυδόπουλος (επιμ.), (Αθήνα: Παπαδήμας Δημ., 2007)

ΠΗΓΗ: http://perialos.blogspot.gr/2014/09/blog-post.html